Melikşah döneminde Büyük Selçuklu Devleti en geniş sınırlarına ulaşmıştır. Devletin sınırları Anadolu'dan Umman'a, Kafkaslar'dan Hindistan önlerine kadar uzandı. İsterseniz bu büyük Sultanı Melikşah kimdir? Beraber tanıyalım.
Sultan Alparslan'ın oğlu Melikşah, 447 (1055) yılında doğmuştur. Çin sınırlarından Suriye sahillerine, kuzeydeki İslam ülkelerinin en uzak noktasından Yemen diyarının en uç noktasına kadar uzanan sahada adına hutbeler okunmuştur. Büyük Selçuklu Devleti'nin topraklarını en geniş hale getirdiği için kendisi, "Ebu'l-Feth" (fetihlerin babası veya pek çok fetih yapan) lakabıyla anılmıştır. Bizans hükümdarları ona cizye* ödemişler ve hükümdarlık yılları umumi bir huzur, emniyet, adalet içinde geçmiştir.
Melikşah ile veziri Nizamülmülk arasında geçtiği rivayet edilen bir hadisede; Horasan'daki kardeşi Tekiş'in isyanını bastırmak üzere giderken on iki imamın sekizincisi İmam Ali er-Rıza'nın Tûs'taki türbesini ziyaret eder Melikşah. Veziri Nizamülmülk'e, "Nasıl dua ettin?" diye sorar. O da "Allah'ın seni muzaffer kılması için dua ettim" der. Sultan Melikşah da; "Ben de, Allah'ım hangimiz müslümanlar için hayırlı olacaksa onu muzaffer kıl" diye dua ettim der. Melikşah'ın gönlündeki İslam hizmet aşkını ifade edebilmek adına bu rivayet güzel bir örnektir.
Sultan Melikşah'ın zamanında imparatorluk en geniş sınırlarına ulaştı ve en parlak zamanını yaşadı. Henüz 38 yaşındayken zehirlenerek öldürülen Melikşah, adil bir sultan olarak biliniyordu. Yukarıdaki minyatürde yaşlı bir kadının, Melikşah'a şikayetini ilettiğini görüyoruz. Burada teşhis edilmesi gereken nokta Sultan Melikşah'ın halkının dertlerine son derece itibar eden bir hükümdar olduğudur. Dolayısıyla bu tür minyatürler çokça yapılmıştır.
Melikşah'ın saltanatının ilk yılları, iç karışıklıkları bastırmakla geçti. 1072'de Maveraünnehir Seferinin intikamını almak isteyen Karahanlı Şemsülmülk Nasır bin İbrahim, Tirmiz'i yağma etti ve Belh şehrinde kendi adına hutbe okuttu. Diğer taraftan Gazneliler de Çigilkend'de Selçuklu kumandanı Ayaz'ı esir aldılar. Bu dış tehlikeler esnasında, Melikşah'ın amcası olan Kirman Meliki Kavurd'un, Sultan Alparslan zamanında olduğu gibi saltanat iddiasında bulunarak isyan etmesi, bu meselenin tamamen halledilmesinin zamanının geldiğini iyice belli etti. Devletin parçalanmasına sebebiyet verecek bu hareketin bir an önce çözümlenmesi için harekete geçen Sultan Melikşah, Mayıs 1073'te Kerec'de yapılan meydan muharebesinde amcası Kavurd'u mağlup ve esir etti. Birkaç gün sonra Kavurd'un ölümüyle devlet içinde asayiş yeniden temin edildi.
Abbasî Halîfesi Kaim bin Kadir (1031-1075) tarafından hakimiyet alametlerinin gönderilmesi ve devlet adamlarının bağlılıklarını arz etmeleriyle Melikşah, sultanlığını iyice kuvvetlendirdi. Halife tarafından Muizzeddin ve Celalüddevle lakaplarının layık görülmesinin yanısıra, o zamana kadar hiç bir hükümdara verilmeyen ve "hilafet makam ve hakimiyetinin ortağı" manasına gelen "Kasım emirü'l-mü'minîn" lakabı da kendisine layık görülmüştür.
İçişlerini halleden Sultan Melikşah, Tirmiz'i kurtarmak için harekete geçti. Sefere başladığı sırada Karahanlı Şemsülmülk Nasır'ın mektubunu aldı ve elçisini kabul ettiyse de kararlı hareketinden vazgeçmedi. Tirmiz'i kuşatmaya başladı. Emir Savtegin'in ikmal yollarını kesmesi, sultanın başarıya ulaşmasına ve şehrin düşmesine ve Şemsülmülk'ün sulhu kabul etmesine sebep oldu. Şemsülmülk özür dileyerek bir daha düşmanca harekete girişmeyeceğine dair söz vermesiyle yerinde bırakıldı.
Gaznelilere karşı, Emir Gümüştegin ve Anuştegin'i gönderdi. Gazneli hükümdarı İbrahim bin Mesud, Melikşah'ın başarılarının artması üzerine itaate mecbûr oldu. Gönderdiği elçilik heyeti ve hediyelerle iyi münasebetler kuruldu. Sultanın kızı Gevher Hatun'un, Gazneli veliahdı Mesud bin İbrahim ile evlendirilmesi, iki devlet arasında çıkması muhtemel anlaşmazlığı önlemiştir.
Doğu sınırlarını böylelikle garanti altına alan Sultan Melikşah, kendi zamanında en geniş hale getirdiği devletinin fetih hareketlerini yapan askerî teşkilatında yeni düzenlemeler yapmıştır.
Selçuklular Anadolu'ya doğru harekete geçtikleri sırada, tam bir keşmekeş içinde bulunan Anadolu'nun bu vaziyeti, fetihleri kolaylaştırdı. Hıristiyan halk, merkezle irtibatını kesen Bizans derebeylerinin yoğun baskısıyla her yönden eziliyordu. Ayrıca paralı askerlerden meydana gelen Frank birliklerinin halka yapmadığı zulüm de kalmamıştı. Bizans sarayında dönen entrikalar ve kendini kuvvetli hisseden her komutanın imparatorluğunu îlan etmeye kalkışması, Anadolu'yu dağınık bir hale getirmişti. Bu durum, Anadolu'nun fethine memur olan Selçuklu komutanlarının işine oldukça kolaylık sağladı.
Böylelikle Selçuklu akıncılarının Anadolu'yu fetih hareketi, Bizans başşehrinin karşısına, yani Boğaziçi'ne kadar dayandı. Güneybatıda ise Milet'e kadar uzandı. Neticede Anadolu'da hareket halinde Bizans askerî gücü kalmadı. Hatta general Botaniates'in Türkmen askerinin ve Selçukluların himayesinde Bizans tahtına oturması da Anadolu'da Türk gücünün tamamen yerleştiğini gösteriyordu. Anadolu'nun fethine memur Süleyman Şah, İznik'i de ele geçirerek Boğaziçi'ni kontrol altına aldı. Bu fetih, batıda büyük bir heyecan doğurdu. Hatta Avrupalılar Çin'e elçilik heyeti göndererek, Selçukluların doğudan tazyik edilmesini bile istediler. Ancak bu müracaatları neticesiz kaldı. Yukarıdaki harita, Büyük Selçuklu Devleti'nin batı sınırlarını gösteriyor.
Melikşah, bir insanın en verimli olabileceği bir yaşta, 38 yaşında vefat etti. 20 yıllık saltanatı esnasında devleti Kaşgar'dan Batı Anadolu'ya, Kafkasya'dan Yemen'e kadar genişletti. Bağdat'ta vefat eden Sultan'ın naşı İsfahan'a nakledilerek kendisi için yaptırdığı medresedeki türbesine defnedildi. Orta boylu, geniş omuzlu ve güzel yüzlüydü. Büyük bir devletin hükümdarı olmasına rağmen yumuşak tabiatlı bir zat idi. Sarayında daima devrin alimleriyle sohbet ederek onların kıymetli fikirlerini alırdı. Her cins silahı mükemmel kullanır ve iyi ata binerdi.
Sultan Melikşah'ın sahip olduğu unvanlara, kendisinden önce hiçbir sultan kavuşamamıştı. Yaptığı fetihlerde hiç mağlup olmadığı için "Ebü'l-feth"; sahip olduğu ülkelerin genişliğini belirtmek için "Es-Sultanü'l-azam, Sultanü'l- alem, Şehinşah-i azam"; emrindekilere ve halkına adil davranışından dolayı "Es-Sultanü'l-adil" gibi lakapları daima ismiyle beraber söylenmiştir. Nizamülmülk, onun hakkındaki düşüncelerini şöyle dile getiriyordu:
"Melikşah, Alp-Er-Tunga neslinden olup dindar, alimlere hürmet, zahidlere iyilik, fakirlere şefkat ve halka adalet gibi dünyada kimsenin haiz olmadığı yüksek vasıflara sahip bir cihan hakimidir."
Devrinde bütün Selçuklu ülkelerini îmar ettirmiş, halkı refaha kavuşturmuştur. Tertip ettirdiği takvim, Takvim-i Celalî ismiyle bilinmektedir. Melikşah, yarım milyondan fazla askeri olan bir orduya, mükemmel derecede idare edebilecek askerî bir dehaya da sahipti. Melikşah'ın, veziri Nizamülmülk ile tesis ettiği, idarî, askerî, toprak sistemi ve teşkilatı, devrindeki ve sonraki Türk-İslam devletlerinde de tatbik edildi.