İstanbul Darülfünun, Atatürk ilke, inkılaplarına ayak uyduramadığı, reformları desteklemediği, bazı düzenlemelere ters düştüğü gerekçeleriyle kapatılarak İstanbul Üniversitesi’ne dönüştürüldü.
Darülfünun’un halktan kopuk, hükûmetle irtibatı zayıf olduğunu raporlayan Prof. Albert Malche’ye göre, yeni eğitim sistemine ruh kazandıracak akademik kadro ancak yurt dışından getirilecek bilim adamlarıyla kurulabilirdi.
Malche’nin raporu doğrultusunda İstanbul Üniversitesi’nin akademik kadrosu, Nazi rejiminden kaçarak Türkiye’ye gelen Yahudi bilim adamlarından teşkil edildi.
Görev süreleri boyunca Alman üniversite modelini Türkiye’ye taşıyan kadro, üniversite reformunu yönlendirerek günümüz agnostik; laik, seküler eğitim yapısının temellerini attı.
İstanbul’a Gelen Yahudi Bilim Adamları
Üniversite Reformu: Albert Malche
İktisat – Maliye: Fritz Neumark
Tıp – Patoloji: Philipp Schwartz
İktisat – Sosyal Politika: Gerhard Kessler
Dilbilim – Filoloji: Leo Spitzer
Tıp Fakültesi: Friedrich Dessauer, Erich Frank, Josef Igersheimer, Adolf Kantorowicz, Wilhelm Liepmann, Rudolf Nissen, Max Sgalitzer
Fen – Matematik – Doğa Bilimleri: Fritz Arndt, F. L. Breusch, Curt Kosswig, E. F. Freundlich, Alfred Heilbronn, Arthur von Hippel, Richard von Mises, Willy Prager
Hukuk – İktisat: Josef Dobretsberger, Ernst Hirsch, Richard Honig, Wilhelm Röpke, Alexander Rüstow, Andreas Schwarz, Karl Strupp
Güzel Sanatlar – Mimarlık: Rudolf Belling (Heykel), Gustav Oelsner (Mimarlık), Bruno Taut (Mimarlık), Clemens Holzmeister (Mimarlık)
Ankara’ya Gelen Yahudi Bilim Adamları
Siyasal Bilgiler – Şehircilik: Ernst Reuter, Martin Wagner
Dil – Tarih – Coğrafya – Şarkiyat: Wolfram Eberhard, Hans Gustav Güterbock, Benno Landsberger
Antropoloji – Sosyoloji – Tarih: August Laqueur, Georg Rohde
Tıp – Biyoloji – Sağlık: Albert Eckstein, Otto Gerngross, Emil Gotschlich, Alfred Marchionini, Eduard Melchior, Karl Menges
Farmakoloji – Kimya – Laboratuvar: Paul Pulewka
Felsefe – Hindoloji: Walter Ruben
Ekonomi – Sosyal Bilimler: Fritz Baade, Hans Bremer
Müzik – Konservatuvar: Paul Hindemith, Carl Ebert, Ernst Praetorius, Eduard Zuckmeyer
Yahudi akademisyenlerin yalnızca üniversitelerde ders vermesiyle yetinilmedi; halka açık Üniversite Konferansları düzenlenmesi, tatil dönemlerinde Üniversite Haftaları gerçekleştirilmesi dahi karara bağlandı.
Prof. Philipp Schwartz, hatıratında Prof. Sauerbruch ile Prof. Albert Einstein’ın yılda iki kez misafir öğretim üyesi sıfatıyla Türkiye’de ders vereceğini, Einstein’ın bilimsel çalışmalarını sürdürebilmesi adına uygun zemin hazırlanacağını kaydediyor.
Albert Einstein yalnızca bilim adamı değildi.
Oeuvre de Secours aux Enfants (OSE) Fransız Yahudi İnsani Yardım Kuruluşu, Yahudi Nüfusu Koruma Grupları Birliği’nin şeref başkanıydı.
OSE’nin temel hedefi, Yahudilerin sağlık ile bilim alanındaki kazanımlarını muhafaza ederek Nazi zulmüne karşı güvenli hat oluşturmaktı.
17 Eylül 1933 tarihinde Türkiye Cumhuriyeti’ne mektup yazarak söz konusu güvenli hatta Türkiye’nin dâhil edilmesini talep etti.
Aynı mektupta Almanya’dan kaçan Yahudi akademisyenlerin Türkiye’de görev alabilmesine yönelik destek istedi.
New York’ta mültecilerin korunması amacıyla kurulan International Rescue Committee (IRC) kurucuları arasında yer aldı.
IRC, dünya genelinde zulme uğrayanların korunması söylemiyle faaliyet yürütürken, Yahudilerin güvenliğine odaklanan çalışmalarıyla öne çıkıyor.
Einstein, çok sayıda Yahudi bilim adamının aileleriyle ABD’ye yerleşebilmelerine bizzat referans oldu.
1942 yılında Nazi işgaline direnen Sovyetler Birliği’ne destek amacıyla Jewish Council for Russian War Relief (JCRWR) üzerinden Yahudileri harekete geçirdi.
Dünya barışı, ifade özgürlüğü, sivil haklar başlıkları altında yaptığı konuşmalar, Birleşmiş Milletler çatısı altında Yahudilerin korunmasına altlık oluşturdu.
The World Zionist Congress (CIE) Dünya Siyonist Kongresi ile temaslarını sürdüren Einstein, İbrani Üniversitesi’nin kuruluşuna destek verdi.
Soykırım sonrası Yahudi işgalcilerin Filistin’e yerleştirilmesini savunan konferanslarıyla Avrupa üniversitelerinde Yahudilere uygulanan kotalara karşı direnişin sembolü haline geldi.
Kudüs İbrani Üniversitesi’nin kuruluşuna akademik, mali, siyasi katkılar sundu.
İsrail’in ilk cumhurbaşkanı Haim Weizmann’ın ölümünün ardından Başbakan David Ben-Gurion, Albert Einstein’a cumhurbaşkanlığı teklifi yaptı.
Teklifi, “İsrail Devleti’nin teklifinden derinden etkilendim; kabul edemediğimden ötürü hem üzgünüm hem mahcubum” cümleleriyle nazikçe geri çevirdi.