Arapça bir kelime olan tabiûn, "tebi-e" fiilinden gelmektedir. Bu fiil, birinin izinde yürümek, ona tabi olmak, beraberinde bulunmak, cemaatin namazda imama tabi olması gibi manaları ifade eder. Bu fiilden ismi faili, "tabiun" dur. Sonuna nispet ya'sı bitişince, "tabiî" olur. Bunun çoğulu da, "tabiûn" dur. Kelime olarak Türkçe karşılığı; uyanlar, tabi olanlar demektir. Dinî anlamda da, Hz. Muhammed (a.s)'ın sahabelerine tabi olan, onları takib eden nesil için kullanılır. Arap gramerine göre, tabiûn kelimesi ref' halindedir, yani ötreli okunma durumundadır. Bunun nasb ve cer (kesreli ve fethalı) okunma hali ise, "tabin"dir. Buna göre "tabiûn" ve "tabin", aynı anlamda olan iki kelimedir.
Müslüman bir kişinin Tabiûn'dan sayılabilmesi için, Sahabileri gördüğünde, görüp işittiğini hafızasında tutabilecek bir yaşta olması gerekir.
Tabiûn, İslamın ikinci neslinden oluşmaktadır. Onlardan sonra gelen nesle de, "etbau't-tabiîn" veya "tabeu't-tabiîn" denir.
İlk tabiînin kim olduğu hususunda alimlerin farklı yorumları vardır. Bazı alimler, "Yalnız bir sahabiyi gören kişi Tabiûndan sayılır" demişler, diğer bazı alimler de, yalnız görmeyi, bir araya gelmiş olmayı yeterli kabul etmemişlerdir. Onlara göre, bir kişinin Tabiûndan sayılabilmesi için, Sahabelerle sohbette bulunmuş olması gerekir. Onun için Tabiûn'un başlangıcı net bir şekilde tesbit edilmemiştir.[26]
Tabiûn devri hicri 120 tarihlerine kadar devam etmiştir. Tabiûn devri, İslam kültür hayatının son derece gelişen ve parlak olan devridir. Siyasi iktidar bakımından bu dönem, Emevilerin hakimiyetine rastlar.
Sahabilerin tabakaları hakkında olduğu gibi, Tabiûn'un tabakaları hakkında da alimlerin farklı yorumları olmuştur. Herkes onları kendilerine göre farklı bir şekilde tabakalara ayırmıştır. İmam Müslim, Tabileri üç, İbn Sa'd dört, Hakim de onbeş tabakaya ayırmışlardır. Hakim'e göre ilk tabaka, Aşere-i Mübeşşere (Cennetle müjdelenen on sahabî)'yi görenlerdir. Onlar da şu zatlardır: Kays b. Ebi Hazm el-Becelî, Ebu Osman en-Nehdî, Kays b. Ubad el-Kaysî, Ebu Sasan Hüseyn b. el-Münzir er-Rekasî, Ebu Vail, Sakik b. Seleme el-Kufi, Ebu Reca el-Utaridî.
Bunlar muhadremûndandırlar. Muhadremûn, hem cahiliye döneminde ve hem de İslam döneminde bulunduğu halde, Hz. Muhammed (a.s) ile buluşamayan Müslümanlara verilen bir ünvandır. "Sahih" sahibi Müslim, bunların sayısını yirmi olarak zikretmiştir.
Tabiûn neslinin hadis rivayetinde, Tefsirde, nahv'ın gelişmesinde, fıkhî konuların oluşmasında ve diğer çeşitli ilimlerde büyük hizmetleri olmuştur. Hadislerin yazılması ve tasnif edilip konularına göre kısımlara ayrılması onların öncülüğünde gelişmiştir. Tabiûn neslinden hadis yazan çok kişi vardır. Bunların en meşhurları İbn Şihab ez-Zühr, Said İbnu'l-Müseyyeb, Said b. Cübeyr, Hasan el-Basri, İbrahim en-Nehai vb.dirler.
Tabiûn neslinden fıkıh ilmi ile de meşgul olan, bu sahada hizmeti geçen bir çok kişi vardır. Medine'de, arkadaşları arasında fıkıh ilminde temayüz eden, ileri derecelere ulaşan yedi zat olmuştur ki, bunlara "fukaha-yı seb'a" adı verilir ve onlar da şunlardır: Saîd b. el-Müseyyeb, Kasım b. Muhammed b. Ebi Bekr es-Sıddîk, Urve b. ez-Zubeyr, Harice b. Zeyd b. Sabit, Ebu Seleme b. Abdurrahman b. Avf, Ubeydullah b. Utbe b. Mes'ûd ve Ebu Eyyûb Süleyman b. Yesar el-Hilalî.
Sonradan fetvaları taklid edilen ve mezhep imamı olarak kabul edilen kişilerden yalnız Ebu Hanife, Tabiûn neslindendir. Diğer mezhep imamları, daha sonraki nesillerdendirler.
Tabiûn zamanında tefsirde de büyük gelişmeler kaydedilmiştir. Bu dönemdeki tefsir çalışmaları, tefsirin ikinci dönemi olarak kabul edilmiştir.
Tabiûn'un tefsirdeki görüşlerinin delil olarak kabul edilip edilmemesi hususunda, alimlerin farklı görüşleri vardır. Bazı alimler onların görüşlerini delil olarak kabul ederken, diğer bazı alimler de, onların görüşlerini delil olarak kabul etmemişlerdir.
Tabiûn, döneminde Mekke, Medine ve Irak'ta tefsir okulları gelişmiştir. Bu okullarda, Tabiûn neslinden büyük tefsir alimleri yetişmiştir. Bu alimlerden bazıları şunlardır: Tavus b. Keysn, İkrime, Ata b. Ebi Rabah, Zeyd b. Eslem, Alkame b. Kays, Mesrûk, Uveys b. Zeyd, Mürre el-Hamedanî, Muhammed b. Ka'b el-Kurezî.[27]
Diğer çeşitli ilim dalları da, Tabiûn döneminde gelişme kaydetmiştir. Bu ilim dallarında, büyük ilim adamları yetişmiştir. Tabiûn devri, bütün ilim dalları için gelişme devri durumundadır.
Tabiûn'un fazileti, Kur'an'a dayanmaktadır:
وَالَّذينَ جَاؤُ مِنْ بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِاِخْوَانِنَا الَّذينَ سَبَقُونَا بِالْايمَانِ وَلَا تَجْعَلْ فى قُلُوبِنَا غِلًّا لِلَّذينَ امَنُوا رَبَّنَا اِنَّكَ رَؤُفٌ رَحيمٌ
"Onlardan sonra gelenler derler ki: Rabb'imiz, bizi ve bizde önce inanan kardeşlerimizi bağışla. Kalplerimize de inananlara karşı bir kin bırakma! Rabb'imiz, sen çok şefkatli, çok merhametlisin!"[28]
Bu ayette, Tabiûn'un güzel vasıfları dile getirilmiştir. Onların dönemi, bu ayet nazil olduktan sonra gelmiştir. Onların döneminden önce, Yüce Allah onlardan överek bahsetmiştir.
Ayette ifade edildiği gibi, insanlar arasında ırk, mekan, vatan, kabile, renk gibi hiç bir ayırım yapmadan, bütün iman ehli için dua etmişlerdir. Tabiûn, tevhid, iman ve inanç kervanı, duaları da iman duasıdır. Onlar, ne şerefli bir kervan ve duaları, ne güzel bir duadır![29]
Konu ile ilgili olan diğer bir ayet şöyledir:
وَالسَّابِقُونَ الْاَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرينَ وَالْاَنْصَارِ وَالَّذينَ اتَّبَعُوهُمْ بِاِحْسَانٍ رَضِىَ اللّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ وَاَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرى تَحْتَهَا الْاَنْهَارُ خَالِدينَ فيهَا اَبَدًا ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظيمُ
"Muhacirlerden ve Ensardan (İslam'a girmekte) ilk önce geçenler ile bunlara güzelce tabi olanlar... Allah onlardan razı olmuştur, onlar da O'ndan razı olmuşlardır. (Allah) onlara, altlarından ırmaklar akan, içinde ebed kalacakları cennetler hazırlamıştır. İşte büyük kurtuluş budur."[30]
Ayette geçen "tabi olanlar" ifadesi, müfessirler tarafından iki mana da yorumlanmıştır. Birincisi, onları takip eden, onlardan sonra gelen Tabiûn nesli demektir. İkincisi ise, kıyamet gününe kadar din, iman, ahlak ve takvada onlara tabi olan insanlar olarak kabul edilmiştir.[31]
Hz. Muhammed (a.s) de, çeşitli hadislerde Tabiûn'u övmüş, methetmiştir
"Ne mutlu beni görüp iman edene. Ne mutlu beni göreni görene."[32]
"Ümmetimin en hayırlıları, benim zamanımda yaşayan Sahabelerdir. Ondan sonra, onlardan sonra gelen nesildir ve ondan sonra hayırlı olanlar da, onlardan sonraki nesildir."[33]
Tabiûn'un son tabakasını, en son ölen Sahabeyi görenler oluşturmuştur. Buna göre son tabi, Mekke'de Ebu'tTufeyl Amir b. Vasile'yi gören Halef b. Halifedir. Halef'in ölümüyle Tabiûn'un sona erdiği kabul edilir.
Tabiîlerin Tabakaları
Sahabe gibi Tabiîn'in tabakalara ayrılmasında da ihtilaf edilmiştir. Bunları Müslim üç, İbnu Sa'd dört tabakaya ayırır. Hakim onbeş tabaka teklif ederse de bütün tabakaları açık seçik beyan edip, her tabakaya ait isimleri zikredememiştir. Bu sebeple hepsini zikretmekten ziyade iki noktaya temas edip geçeceğiz:
Hakim'in Ma'rifetu Ulumî'l-Hadis'te belirttiğine göre ilk tabakayı Aşere-i Mübeşşere ile karşılaşanlar teşkil eder: Saîd İbnu'l-Müseyyeb, Kays İbnu Ebî Hazım, Ebu Osman en-Nehdî, Kays İbnu Ubad, Ebu Sasan... gibi.
İkinci Tabaka: el-Esved İbnu Yezîd, Alkame İbnu Kays, Mesrûk İbnu'l-Ecda, Ebu Seleme İbnu Abdirrahman, Harice İbnu Zeyd vs.Üçüncü Tabaka: Âmir İbnu Şurahî'l eş-Şa'bî, Ubeydullah İbnu Abdillah ve akranları...
Mekke'de: İkrime (ö. 105/723) (Abdullah İbnu Abbas'ın kölesi), Ata İbnu Ebî Rabah (ö.115/733), Ebu'z-Züheyr Muhammed İbnu Müslim (ö. 128/745).
Medîne'de: Sa'îd İbnu'l-Müseyyeb (ö. 93/711), Urve İbnu'z-Zübeyr (ö.94/712), Salim İbnu Abdillah İbni Ömer (ö. 106/724), Süleyman İbnu Yesar (ö.93/711), el-Kasım İbnu Muhammed İbni Ebî Bekr (ö. 112/730), Abdullah İbnu Ömer'in kölesi Nafi (ö. 117/735), Muhammed İbnu Şihab ez-Zührî (ö.124/741), Ebu'z-Zinad (ö.130/747).
Kûfe'de: Alkame İbnu Kays (ö. 62/681), İbrahim en-Neha'î (ö.96/714), Âmir İbnu Şürahîl eş-Şa'bî (ö.104).
Basra'da: el-Hasen el-Basrî (ö.110/728), Muhammed İbnu Sîrîn (ö.110/728), Katade (ö.117/735).
Şam'da: Kabîsa (ö.86/704), Ömer İbnu Abdilazîz (ö.101/719), Mekhûl (ö.118/736).
Yemen'de: Tavus İbnu Keysan (ö.106), Vehb İbnu Münebbih (ö.110/728).
Tabiîn'in Efdalleri
Usûl kitapları Tabiînden bir kısmını efdal olarak kaydeder. Hizmetleri ve mevsûkiyetleri ön plana alınarak tafdîl edilen bu zatlar şunlardır:
Saîd İbnu'l-Müseyyeb, Ebu Osman en-Nehdî, Kays İbnu Ebî Hazim (Esved İbnu Yezîd'in amcası ve İbrahim İbnu Yezîd'in dayısı olan), Alkame İbnu Kays, Mesrûk İbnu Ecda, İmam Ahmed İbnu Hanbel, bunlardan her birini Tabiîn'e tafdil etmiştir.
Bir de şu var: Efdaliyet; bazılarınca beldelere izafeten tevcîh edilmiştir. Buna göre Medînelilerin efdali Saîd İbnu Müseyyeb, İbnu Cez'ez-Zübeydî, Abdullah İbnu Üneys ve Aişe bintu Acred (radıyallahu anhüm ecmaîn)'i gördüğü, rivayetlerde bulunduğu bilinmektedir.
Fukaha-yı Seb'a
Tabiîn arasında fıkıhta ün yapmışlar mevcuttur. Bunlardan yedi tanesi akranlarına tefevvuk ederek daha da temayüz etmişlerdir. Fukahayı Seb'a diye isimlendirilirler: Sad İbnu'l-Müseyyeb (ö. 105/723), Kasım İbnu Muhammed İbni Ebî Bekr es-Sıddîk (ö.107/725), Urve İbnu'z-Zübeyr (ö.94/712), Harice İbnu Zeyd (ö.100/718), Ebu Seleme İbnu Abdirrahman İbni Avf (ö.104), Ubeydullah İbnu Utbe İbni Mes'ûd (ö.98/716) ve Ebu Eyyûb Süleyman İbn Yesar el-Hilalî (ö.104/722).