Sultanların Verdikleri Maaşlar ve Hediyeler ile Bunlardan Helal ve Haram Olan Kısımlar
Sultandan mal alan bir kimse üç noktaya dikkat etmelidir.
a) Malın sultanın eline nereden geçtiğine...
b) Sultanın malı hangi sıfatla aldığına...
c) Aldığı miktara müstahak olup olmadığına; yani kendi haline ve o işte çalışanların haline aldığı miktar nisbet edilirse müstahak olduğundan fazla alıp almadığına...
Bir Malın sultanın eline nereden geçtiğine dikkat etmelidir. Sahipsiz araziyi ihya etmek hariç, sultan için helal olan ve bütün raiyenin sultan ile ortak bulunduğu mal iki kısma ayrılır:
Birinci kısım: Kafirlerden alınan maldır. Bu da (düşmanı) mağlûp etmekle alınan ganimet ve savaşsız sultanın eline geçen faydalı mal ile şartlar ve akidlerle alınan musalaha ve haraç malıdır.
İkinci kısım: Müslümanlardan alınan maldır. Müslümanlardan alınan malın ancak iki kısmı helaldir:
a) Miras olarak alınan veya belli bir sahibi olmayıp zayi olan sair mallar ve mütevellisi bulunmayan vakıf mallarıdır. Sadakalara gelince, onlar şu zamanda bulunmaz.
b) Bunların dışında kalan, müslümanlardan alınan haraç, müsadere edilen mallar ve alınan rüşvetin çeşitleri, bütün bunlar haramdır.
Sultan, bir fakihe veya başka birine maaş, hediye, sıla-i rahim veya bir hilatı herhangi bir cihetten verilmesini yazdığı zaman bu mal sekiz durumdan birine girer:
1. Bu malın haraçtan verilmesi
2. Miras yoluyla gelen mallardan ödenmesi
3. Vakıflardan ödenmesi
4. Sultanın ihya ettiği bir araziden ödenmesi
5. Satın aldığı bir mülkten verilmesi
6. Müslümanların haracını toplamaya memur bir kimseden tahsil edilmesi
7. Tüccarlardan bir satıcının ödemesi
8. Devlet hazinesinden ödenmesi
Birincisi: Haraçtır. Haracın beşte dördü müslümanların umumi menfaatlarına tahsis edilmiştir. Beşte biri ise, belirli cihetlere sarfedilir. Bu bakımdan o cihetlere sarfedilen haracın beşte birinden veya geri kalan beşte dörtten müslümanların maslahat ve menfaati olduğu için ödenmesini yazmış ve verilen maaş miktarında ihtiyatlı hareket etmişse, bu maaş helaldir. Ancak haracın meşru bir şeklide tayin edilmesi, alman haraç da bir veya dört dinardan fazla olmadığı şartıyla helal olur. Çünkü haraç da ictihad yeridir. (Yani haracın tayini hususunda fukaha çeşitli ictihadlara sahip olmuşlardır).
Sultan için, ictihad yoluyla bir şeyi yapmak selahiyeti vardır. Bir de haraçtan ödenen maaşın helal olması için şu şart ileri sürülmüştür: Kendisinden haraç alınan zimmî o malı haram bir kaynaktan kazanmamış olmalıdır. Bu bakımdan o zimmî, zalim bir sultanın memuru, içki satan bir kimse, çocuk ve kadın olmamalıdır. Zira çocuk ve kadınlardan haraç alınmaz. İşte zımmîlere haraç konulduğu zaman, gözetilen hususlar bunlardır. Gözetilen miktar ve o haracın sarfedildiği kimsenin sıfatı ve ona ne kadar sarfedileceği bövlece dikkate alınmalıdır. Bu bakımdan bütün bu hususları tedkik etmek farzdır.
İkincisi: Miraslar ve müslümanların umumî maslahat ve menfaatine tahsis edilen zayi olmuş mallardan maaşın verilmesidir. Bu takdirde o malı bırakan bir kimsenin durumu tedkik edilmelidir. Acaba bıraktığı mal tamamen mi haramdır, yoksa çoğu veya azı mı haramdır? Bu hususların hükmü daha önce geçti, Eğer bıraktığı mal haram değilse, maaşı alan kimsenin maaşı hakettiği sıfata bakılır. Yani kendisine maaş verilmesine sebep olan sıfat bütün müslümanların faydasına olan bir sıfat olmalıdır. Bunu tedkik ettikten sonra maaşın miktarı hakkında inceleme yapmak gerekir!
Üçüncüsü: Vakıflardır. Böylece miras malı hakkında cereyan eden incelemeler vakıflar hakkında da cereyan eder. Buna fazla olarak bir husus daha eklenir. Şöyle ki: O malı vakfedenin şartı da dikkate alınır ki, alınan mal bütün şartlarında vakfedenin isteğine uygun olsun.
Dördüncüsü: Sultanın ihya ettiği sahipsiz arazidir. Bu hususta hiçbir şarta itibar olunmaz. Zira sultan, mülkünden dilediği kadarını dilediğine verebilir. Ancak bu konuda şu husus incelenebilir. Sultanın ihya ettiği sahipsiz araziler, çoğu zaman işçileri zorla çalıştırmak veya çalıştırdığı işçilerin ücretini haramdan vermek suretiyle ihya edilir. Çünkü bir araziyi ihya etmek onun kanallarını açmak, su yollarını temizlemek suretiyle olur. Onun duvarlarını yapmak, topraklarını tesviye etmek şekliyle ihya edilir. Sultan ise, bu vazifeleri bizzat yapmaz. Eğer bu vazifelerde çalıştırdığı kimseler zoraki çalıştırılmışsa, sultan bu arazinin mülkiyetine sahip olamaz ve bu arazi haramdır. Eğer burada çalıştırdığı kimseleri ücretle çalıştırmışsa, sonra ücretleri haramdan ödemişse, bu da daha önce kerahiyeti bedellere bağlamak hususundaki şüpheyi getirir.
Beşincisi: Sultanın zimmetinde olan şey satın aldığı arazi veya hilat elbisesi veya at veya başkasıdır. Bunlar sultanın mülküdür. Sultan istediği şekilde bu mülkte tasarruf edebilir. Fakat eğer onun ücretini daha sonra haramdan ödüyorsa, hem haram olasını, hem de şüpheli olmasını icabettirir. Bunun tafsilatı daha önce de geçmişti.
Altıncısı: Müslümanların haracını toplayan memurun üzerine veya taksimat ve müsadere edilen malları toplayanın üzerine o maaşı yazıp ondan ödetmesidir! Böyle bir maaş, içinde zerre kadar şek ve şüphe bulunmayan katıksız haramdır. Bu zamanın birçok maaşları böyledir. Ancak Irak arazisinin gelirinden ödenen
maaşlar müstesnadır. Çünkü o araziler, İmam Şafiî'ye göre, bü-tün müslümanların menfaati için vakfedilmiş arazilerdir.78
Yedincisi: Sultan ile alış veriş yapan bir satıcıya yazıp ödetmesidir. Eğer bu satıcı sultandan başka hiç kimse ile alış veriş yapmıyorsa, onun malı sultanın hazinesinde bulunan mal gibidir. Eğer sultanlardan başkasıyla daha fazla alışveriş yapıyorsa, onun, sultanın emriyle maaş olarak verdiği sultan üzerine borçtur. O borcunun bedelini bilahere sultanın hazinesinden alır. Bu takdirde şüphe, verilen maaşın bedeline sıçramış olur. Daha önce haram sermayenin hükmü geçmişti.
Sekizincisi: Hazine üzerine veya yanında helal veya haramdan mal biriken bir memur üzerine yazılan maaştır. Eğer sultanın haramdan başka bir gelir kaynağı olduğu bilinmezse, sultandan bu şekilde alınan maaş katıksız haramdır. Eğer kesinlikle sultan hazinesinde helal ve haram malların bulunduğu bilinirse ve maaşları dağıtan kimseye teslim edilen maaşın helalden olma ihtimali var ise, haramdan olma ihtimali de varsa ki bu da galip ihtimaldir. Çünkü bu asırda sultan mallarının çoğu haramdandır. Onların ellerinde helal, ya hiç yok veya pek azdır bu takdirde ulema bu hususta ihtilafa düşmüşlerdir. Bir grup kesinlikle haram olduğunu bilmediğim herşeyi almak benim için caizdir demişlerdir.
Diğer bir grup, 'Aldığı malın kesinlikle helal olduğunu bilmeden alması helal değildir. Bu bakımdan hiçbir şekilde şüpheli mal helal olmaz' demişlerdir. Bu iki grup da aşırı hareket etmiştir. Normal hareket ise, daha önce zikrettiğimizdir. Şöyle ki malın çoğunun haram olduğuna hükmettiğimiz zaman alınan haramdır. Çoğunun helal olduğuna fakat içinde haramın kesinlikle bulunduğuna hükmettiğimizde de daha önce zikrettiğimiz gibi burada duraklamamız gerekir.
Sultanların mallarında helal ve haram olduğu zaman, o mallardan almayı caiz görenler eğer alınan haramın ta kendisi olmazsa sahabenin bir grubundan rivayet edilen şu hadiseyi delil olarak göstermişlerdir:
Sahabe, zalim imamların zamanlarına yetişmişler ve onlardan mal almışlardır.
Bunlardan Ebu Hüreyre, Ebu Saîd el-Hudrî, Zeyd b. Sabit, Ebu Eyyûb el-Ensarî, Cerir b. Abdillah, Cabir, Enes b. Malik ve Misver b. Mahreme zikredilebilir. Bu bakımdan Ebu Saîd el-Hudrî ile Ebu Hüreyre, Mervan ve Yezid'den ve Abdülmelik'ten de mal almışlardır. İbn Ömer ve İbn Abbas da Haccac-ı Zalim'den mal almıştır.
Şa'bî, İbrahim en-Nehaî, Hasan Basrî, İbn Ebî Leyla gibi tabiînden birçok kimse zalim sultanlardan mal almışlardır. İmam Şafii defalarca Harun er-Reşid'den bin dinar almıştır. İmam Malik, zalim sultanlardan birçok mal almıştır.
Hz. Ali (r.a) şöyle demiştir: 'Sultanın sana verdiğini al! Çünkü o ancak helalinden sana verir. Onun helalden aldığı daha fazladır'.
Bütün bunlara rağmen sultanların hediyelerini kabul etmeyenler sadece takva bakımından ve helal olmayan birşeyi yüklenmek hususunda dinlerinden korkarak almamışlardır. Ebu Zer-i Gıfarî'nin Ahrıef b. Kays'a söylediğini görmez misin? 'Helal oldukça sultanların atiyyelerini alın. Eğer o atiyyeler dininize karşılık olursa, o zaman terkedin'.
Ebû Hüreyre der ki: 'Bize verildiği zaman kabul ederiz. Bize verilmediğinde de istemeyiz'.
Said b. Müseyyeb'den rivayet ediliyor ki, Ebu Hüreyre, Muaviye kendisine verdiği zaman susardı. Eğer Muaviye kendisinden mal esirgerse onun aleyhinde atıp tutar, 'Maaşımı geciktirdi' şeklinde konuşurdu.
Şa'bî'den, o da Mesruk'tan79 şöyle rivayet ediliyor: 'Sultanların hediyeleri o hediyeleri kabul edenlerin yakasını tutup onları cehenneme sokuncaya kadar yakalarını bırakmaz'.
Nafî (İbn Ömer'in azad edilmiş kölesidir) İbn Ömer'den şöyle rivayet ediyor: Muhtar b. Ebî Ubeyd es-Sakafî, İbn Ömer'e mal gön-derirdi. İbn Ömer de gönderilen malı kabul ederdi. Sonra derdi ki: 'Ben kimseden birşey istemem. Fakat Cenab-ı Hakk'ın rızık olarak bana gönderdiğini de geri çevirmem'.
Muhtar, bir ara İbn Ömer'e deve hediye etti. O da bu hediyeyi kabul etti ve o deveye 'Muhtarın Devesi' adı verildi. Fakat Nafî'in bu rivayeti, İbn Ömer hakkında 'Hiç kimsenin hediyesini geri çevirmedi, ancak Muhtar'ınki hariç' şeklinde rivayet edilen hadîse ters düşmektedir. Muhtar'dan gelen hediyeyi reddettiği hakkındaki sened, daha kuvvetlidir.
Nafi'den rivayet edildiğine göre, İbn Muammer (Ömer b. Ubeydullah) İbn Ömer'e altmışbin dirhem gönderdi. İbn Ömer o altmışbin dirhemi fakir fukaraya dağıttı. Para bittikten sonra bir dilenci gelip İbn Ömer'den birşey istedi. Bunun üzerine İbn Ömer para dağıttığı bir kimseden borç alarak o dilenciye verdi.
Hz. Hasan Muaviye'ye geldiği zaman, Muaviye kendisine şöyle dedi: 'Sana öyle bir hediye vereceğim ki, senden önce hiçbir Arab'a öyle hediye vermiş değilim ve senden sonra da hiçbirine onu vermeyeceğim'.
Ravî diyor ki: Muaviye, Hz. Hasan'a dörtyüz bin dirhem verdi ve Hz. Hasan da bunu kabul etti. (Ebu Talib el-Mekkî).
Habib b. Ebî Sabit'den şöyle rivayet ediliyor: Ben Muhtar b. Ubeyd es-Sakafî'nin İbn Ömer'e (Muhtar'ın enşitesidir) ve İbn Abbas'a hediye gönderdiğini, onların da kabul ettiğini gördüm. Bunun üzerine Habib'ten 'O hediye neydi?' diye soruldu. Habib 'O hediye mal ile giyecek maddeleriydi' dedi.
Zübeyr b. Adiy'den rivayet edildiğine göre, Selman-ı Farisî şöyle demiştir: 'Senin memur veya tacir bir dostun varsa, aynı zamanda o dostun muamelelerinde faizden sakınmıyorsa, bu dost seni yemeğe veya benzerine davet ederse veya sana herhangi birşey verirse, onun teklifini kabul et. Zira kolaylıkta senin için lezzet vardır. Günah ise, onun boynundadır'. Eğer faiz ile muamele yapan bir kimse hakkında hüküm böyle olursa, zalim bir kimse de bunun gibidir.
Cafer'den, o da babasından şöyle rivayet ediyor: Hz. Hasan ile Hz. Hüseyin (r.a) Muaviye'den gelen hediyeleri kabul ederlerdik Haşim b. Cabir der ki: Said b. Cübeyr'in yanından geçtik. Kendisi Fırat'tan aşağı da bulunan memleket öşrünü toplamakla vazifelendirilmişti. Öşür toplayan memurlara şöyle bir haber gönderdi: 'Sizin yanınızda bulunan yemekten bize de gönderiniz'. Memurlar yemek gönderdiler. Kendisi yediği gibi biz de onunla beraber yedik.
Ula b. Züheyr el-Ezdî dedi ki: İbrahim en-Nehaî babam Züheyr'e geldi.Babam da o zaman (Irak)ın Hilvan kasabasının öşrünü toplamakla görevli memurdu. Babam kendisine hediye verdi ve İbrahim de babamın hediyesini kabul etti.
İbrahim en-Nehaî şöyle demiştir: Âmillerin (zekat toplayanların) hediyelerini kabul etmekte sakınca yoktur. Çünkü amillik vazifesini yürütmek için bir nafaka ve maaş vardır. Aynı zamanda amilin bütçesine haram ile helal mal birden girer. Sana verdiği helal maldandır. Bu bakımdan bütün bu büyükler zalim sultanların hediye ve atiyyelerini almışlardır ve yine de Allah'a isyan etmek hususunda bu zalimlere itaat edenlere de şiddetle hücum etmişlerdir. Bu grup der ki: Selefin bir cemaatinden zalim sultanlar ve emirlerden hediye kabul etmeyişleri hakkında nakledilen rivayetler bu kabil hediyelerin haram olduğuna delalet etmez. Aksine bu kabil hediyeleri kabul etmemenin takvadan olduğuna delalet eder. Hulefa-i Raşidin, Ebu Zer-i Gıfarî ve diğer zahidlerin yaptıkları gibi.
Çünkü bu insanlar, zühd ve takva yönünden mutlak manada helal olan şeylerden bile kaçınmışlardır. Yine takva yönünden harama sürüklemesinden korkulan helali de bırakmışlardır. Bu bakımdan bu son gelen grubun sultanlar ve emirlerden çekinmeden hediye kabul ettiği gibi, öbürlerinin kabul etmeyişi de haram olduğuna delalet etmez. Saîd b. Müseyyeb'in maaşını almayıp hazine de biriken maaşlarının otuz bin küsür dirheme ulaştığı, Hasan Basrî'nin 'Ben sarraf bir kimsenin testisindeki sudan vakit daralsa dahi abdest almam. Çünkü onun malının esasını bilmemekteyim' dediği şeklinde gelen nakillerin tamamı takvadan ibarettir ve inkar edilemez. Ancak selefe bu gibi takvalarında tabi olmak, geniş hareketlerinde tabi olmaktan daha evladır. Fakat genişlikte de onlara tabi olmak, haram değildir. İşte zalim sultanın malını almayı caiz gören bir kimsenin şüphelendiği nokta budur.
Cevap şudur: Bunların bu hediyeleri kabul etmeleri hakkında naklolunan rivayetler, kabul etmediklerine ve kabul edenlere hücum ettiklerine nisbet edilirse, az ve belirli kalmış olur. Eğer kabul etmeyişlerinde takva ihtimali sözkonusu ise, kabul edenlerin ka-bullenmelerinde de üç ihtimal vardır. Bu ihtimaller, onların takva hususundaki değişikliklerine göre değişir!
Çünkü sultanlar hakkında takva için dört derece vardır:
1. Birinci derece, selefin muttakîlerinin yaptığı gibi sultanların malının zerresini bile almamaktır. Nitekim hulefa-i raşidin de böyle yaptılar. Hatta Hz. Ebubekir (r.a) devlet hazinesinden bütün aldıklarını hesap etmiş, altı bin dirhem çıkmıştı. Kendisini hazineye altıbin dirhem borçlu saymıştır.
Hz. Ömer birgün hazineden mal dağıtıyordu. O sırada küçük kızı içeriye girerek bir dirhem aldı ve gitti. Ömer kızının arkasından koştu. Hatta omuzlarındaki abası düştü. Kızı ağlayarak eve koştu ve dirhemi ağzına soktu. Hz. Ömer parmağını kızının ağzına sokarak dirhemi çıkardıktan sonra şöyle dedi: 'Ey İnsanlar! Ne Ömer'in, ne de Ömer'in ailesinin, uzak yakın hiçbir müslümandan fazla bir hakkı yoktur'.
Ebû Musa (Beytülmalin içindeki serveti dağıttıktan sonra), hazineyi süpürdü ve süpürürken yerde bir dirhem buldu. O esnada Hz. Ömer'in küçük oğlu oradan geçti. Ebû Musa, o dirhemi Hz. Ömer'in oğluna verdi. Dirhemi oğlunun elinde gören Ömer, bunu nereden aldığını çocuktan sordu. Bunun üzerine çocuk 'Ebû Musa bana verdi' dedi. Hz. Ömer Ebû Musa'nın yakasına yapışarak haykırdı: Ta Ebû Musa! Acaba Medine'de senin yanında Ömer'in aile efradından daha ehven (rütbece daha düşük) bir ev halkı yok muydu? Ümmet-i Muhammed'den bir tek kişi kalmaymcaya kadar herkesin zulmettiğimizden dolayı bizini yakamıza yapışmasını mı istedin?' Bu sözleri söyledikten sonra dirhemi Beytülmal'e geri verdi. İşte mal, helal olduğu halde Hz. Ömer'in durumu bu oldu. Fakat Hz. Ömer bu kadar mala müstehak olmayacağından korktu. Dinini ve diyanetini şüpheden korumak için Allah Rasûlü'nün 'Seni şüpheye düşüreni bırak. Şüpheli olmayanı yap' ve 'Kim şüpheliyi bırakırsa, o namusunu ve dinini töhmetten kurtarmıştır'80 hadîs-i şeriflerine uyarak en az ile yetiniyordu. Bir de saltanat mallarının hakkında Allah Rasûlü'nün ağzından işittiği tehditlerden kaçınarak böyle yapıyordu.
Allah'ın Rasûlü (s.a) Ubade b. Samit'i zekat malını toplamak üzere gönderdiği zaman şöyle buyurmuştu:
'Ey Ebû Velîd! Allah'tan kork! Kıyamet gününde bağıran bir deveyi veya böğüren bir sığırı ya da meleyen bir koyunu ensene (veya omuzuna) aldığın halde Allah'ın huzuruna gelme!' Bunun üzerine Ubade (r.a) Allah'ın Rasûlü'ne 'Durum böyle mi olacaktır ya Rasûlullah?' diye sordu. Rasûlullah (s.a) cevap olarak şöyle buyurmuştur: 'Evet! .Nefsimi kudret elinde bulunduran Allah'a yemin ederim durum böyle olacaktır. Ancak Allah'ın rahmet ettiği bir kimsenin durumu hariç'.81
Bu söz karşısında kalan Ubade şöyle demiştir: Seni hak ile gönderen Allah'a yemin ederim ki? artık hiçbir zaman hiçbir hususta memur olmayı kabul etmeyeceğim. Benden sonra sizin için Allah'a ortak koşacağınızdan endişelenip korkmuyorum. Ancak, sizin için korktuğum şey dünyaya dalmanızdır.82
İşte görüldüğü gibi, Hz. Peygamber dünyaya dalmaktan korkmuştur. Bunun içindir ki, Ömer (r.a) uzun bir hadîste hazine malından bahsederken şöyle demiştir: 'Ben nefsimi, o maldan ancak yetimin malına velayet eden bir kimsenin nefsi gibi gördüm. Zengin olduğum takdirde o malı yemekten çekmiyorum. Eğer fakir olursam maruf (normal) bir şekilde ondan yiyorum'.
Rivayet ediliyor ki: Tavus'un oğlu (Abdullah b. Tavus), ba-basının ağzından bir mektup uydurarak Halife Ömer b. Abdülaziz'e götürdü. Halife kendisine üçyüz dinar verdi. Bunun üzerine Tavus (r.a) bir gayr-i menkulünü satarak onun pa-rasından üç yüz dinarı Ömer b. Abdülaziz'e geri gönderdi. İşte Ömer b. Abdülaziz gibi bir kimseye karşı Tavûs böyle hareket etti. Bu derece, takvada en yüce derecedir.
2. İkinci derece, sultanın malını almaktır. Fakat aldığı malın helal bir kaynaktan geldiğini bildiği zaman alabilir. O halde sultanın elinde başka bir haramın bulunması zarar vermez. İşte daha önce nakledilen eserlerin tamamını veya bir çoğunu veyahut da sahabenin büyüklerine mahsus olan ve onların muttakîleriden İbn Ömer gibi, çünkü bu zat takvada çok ileride hareket edenlerdendi hareket edenlerin durumları bu şekilde değerlendirilmelidir. Muttakîlerin hepsinden daha şiddetli ve daha fazla sultanlara hücum eden ve mallarını zemmeden İbn Ömer (r.a) nasıl olur da sultanın malından geniş bir şekilde istifade edip tasarrufta bulunur?
İbn Ömer'in sultanlara ve mallarına herkesten daha fazla hücum ettiğine gelince, sahabe ölüm hastalığında bulunan İbn Amir'in evinde bir araya gelmişti, Bu esnada İbn Âmir valilik kabul ettiğinden ötürü nefsini kınadı. Allah nezdinde bu memuriyetten dolayı sorumlu olacağından korktuğunu belirtti. Kendisini teskin etmek bakımından orada bulunanlar şöyle dediler: 'Biz senin için hayır ummaktayız. Çünkü sen (Basra'dan Mekke'ye gelen yolda) kuyular açtın. Hacılara su içirdin. Şunu şunu yaptın'. Orada hazır bulunan İbn Ömer (r.a) sükût edip dinliyordu. Bunun üzerine yatağında bulunan İbn Âmir, İbn Ömer'e hitaben 'Ey İbn Ömer, sen ne diyorsun?' diye sordu. İbn Ömer 'Eğer kazancın helal ve nafakan temiz ise, bende arkadaşlarımın demin söylediklerine iştirak ederim. Sen (kıyamet gününde) Allah'ın huzuruna vardığında güzel neticeyi göreceksin' demiştir. Yine İbn Ömer şöyle demiştir: 'Haram (veya habis) mal, haram (veya habis) malın kefareti olamaz. Sen ise (ya İbn Âmir) Basra valiliği yaptın. Sanmam ki sen şerre bulaşmadan o vazifeyi yürütmüş olasın. Bunun üzerine İbn Amir dedi ki: 'Acaba sen benim için dua etmez misin?' Bu suale karşılık İbn Ömer şu cevabı verdi: "Allah'ın Rasûlü'nden dinledim: 'Abdestsiz namaz ile hırsızlıktan verilen sadakayı Cenab-ı Hak kabul etmez'83 Oysa sen Basra valiliğinde bulunan bir kimsesin!"
İşte İbn Amir'in hayır yollarında harcadığı mal hakkında İbn Ömer'in görüşü bu idi.
İbn Ömer Haccac-ı Zalim'in devrinde şöyle demiştir: 'Medine-i Münevvere'de Hz. Osman'ın öldürülüp, evi yağma edildiği günden itibaren bugüne kadar doyasıya yemek yemedim'.
Hz. Ali kapalı bir kaptan kavut şerbeti içerdi. Bunun üzerine kendisine 'Siz nimeti bol olan Irak'ta bulunduğunuz halde yine de böyle mi yapıyorsunuz?' diye sorulunca cevap olarak şöyle demiştir: 'İyi bilin ki ben cimrilikten dolayı kabın ağzını mühürlenmiyorum. Fakat ben onun içine birşey karışmasından korktuğum için böyle yapıyorum. Karnıma helal olmayanın girmesini kerih görüyorum' İşte selef-i salihînde görülen durum buydu.
İbn Ömer (r.a) hoşuna giden bir şeyi elinden çıkarırdı. Kendisinden kölesi Nafi otuz bin dirhem karşılığında istenilince şöyle dedi: 'İbn Amr'in dirhemlerinin beni fitneye sevkedeceğinden korkuyorum'. Kölesi Nafi'nin müşterisi İbn Amr idi. Kölesine 'Ey Nafî! Seni azad ediyorum' dedi.
Ebu Saîd el-Hudrî (r.a) der ki: 'Bizden bir kimse yok ki, dünya onu kendine çekmesin. İbn Ömer müstesna'. İşte bu söz açıkça gösterir ki, İbn Ömer ve onun mertebesinde olan sahabîlerin helal olduğunu bilmedikleri bir malı aldıklarından ötürü onları kınamak uygun bir davranış değildir.
3. Üçüncü derece sultandan aldığını ancak şu niyetle almaktır: Fakirlere sadaka vermek veya hazinede bulunan malda hakkı olan kimselere dağıtmaktır.Zira sahibi belli olmayan bir malın hakkında şer'î hüküm budur. Eğer sultanın verdiği kişi, sultandan o malı kabul etmezse, sultan da o malı hak sahiplerine vermeyip onunla zulme yardım ederse, o zaman deriz ki: Bu adamın sultandan birşey alıp, fakirlere dağıtması, o malı sultanın elindebırakmasından daha evladır.
İşte bazı alimler böyle fikir yürütmüşlerdir. Bu fikrin gereği ileride gelecektir ve selefin sultandan aldıkları da böylece tefsir edilmelidir. Bunun içindir ki İbn Mübarek şöyle demiştir: 'Bizim zamanımızda sultanların hediyelerini kabul edip İbn Ömer ye Hz. Aişe'nin aldığını delil gösterenler, hiç de İbn Ömer ile Hz. Âişe'ye uymamaktadırlar. Çünkü İbn Ömer, aldığını dağıtmıştır. Hatta altmış bin dirhemi dağıttığı mecliste otururken kendisinden sadaka isteyen bir fakir için biraz önce mal verdiği bir kimseden borç istemiştir. Âişe validemiz de aynı şeyi yapmıştır'.
Cabir b. Zeyd'e (r.a) bir mal geldi. Onu kabul ederek sadaka verdikten sonra şöyle demiştir: 'Şunu kabul edip sadaka olarak dağıtmayı onların elinde bırakmaktan daha uygun gördüm'. İmam Şafiî de (r.a) Harun er-Reşid'den kabul ettiği hediyeyi böyle yapmıştır. Zira rivayet edildiğine göre, onu hemen Kureyş fakirle-rine dağıtmış hatta kendisi için bir habbe (para birimidir) dahi bırakmamıştır.
4. Dördüncü derece, sultandan aldığı malın helal olduğunu kesinlikle bilmemek ve alınanı fakirlere dağıtmamaktır. Fakat malının çoğu helal olan sultandan almaktadır. İşte sahabe ve ta-
biin zamanında hulefa-i raşidinden sonra halifelerin durumu bu idi. Onların malının çoğu haram değildi. Böyle olduğuna Hz. Ali'nin sözü de delalet eder. Zira Hz. Ali şöyle demiştir: 'Onun aldığı helal mal, haramdan daha fazladır'. Bu şekilde almayı alimlerden bir cemaat caiz görmüştür. Bu cemaatin mesnedi ise,
malın çoğunun helal olmasına dayanmaktadır. Biz ise, fertler hakkında bu meselede tevakkuf ederek herhangi bir hükme varmadık. Sultanın malı ise, had ve hesabı olmayan bir mala daha fazla benzemektedir. Bu bakımdan herhangi bir müctehidin o malın haram olduğunu bilmediği zaman helalin fazla olmasına dayanarak o malın alınmasının caiz olduğuna dair ictihad etmesi, uzak bir ihtimal değildir. Biz malın çoğu haram olduğu zaman böyle bir hükme varmayı menettik.
Sen bu dört dereceyi anladığın zaman kesinlikle bileceksin ki, zamanımızdaki zalimlerin verdiği maaşlar o zaman alınan malların yerine geçmez, O zamankiler zamanımızdaki maaşlar ve atiyyelerden iki kesin cepheden ayrılmaktadır:
1. Zamanımızdaki sultanların mallarının tamamı veya çoğu haramdır. Nasıl haram olmasın? Oysa helal mal, sultanlar için fey ve ganimetten gelen mallardır. Böyle bir malın varlığı ise, bu zamanda sözkonusu değildir. Bu malların bir çoğu sultanın eline geçmez. Bu bakımdan sultanların elinde haraçtan başka birşey
kalmamıştır. Bu zamandaki haraç ise, çeşitli zulüm yollarından alınır. Oysa böyle alınan haraç da helal değildir. Zira haraç alanlar, alınan miktar ve haracı verenin hakkındaki dini çizgiyi aşmaktadırlar. Haraç karşılığında haracı verene va'dedilen yatırım yerine getirilmemektedir. Bütün mallardan sonra sen bu
alınan haracı, müslümanlardan tahsil edilen vergi, müsadere edilen mallar, alınan rüşvet ve zulmün çeşitlerine nisbet ettiğin zaman, bu haraç onların binde biri olmaz.
2. Geçmiş asırdaki zalimler, raşid halifeler zamanına yakın olduklarından ötürü zulmettiklerini idrak edip ondan korkmaktaydılar.Zahir ve batında sahabe ve tabiinin kalplerini kazanmaya gayret sarfederlerdi Sahabe ve tabiînin kendilerinden atiyye ve hediyeler kabul etmelerine azamî gayret gösterirlerdi. Sahabe ve tabiîn istemeden ve boyun eğmeden, o zamanki yöneticiler kendiliğinden onlara hediyeler gönderirdi. Hatta sahabîler ve tabiin hediyelerini kabul ettiğinden dolayı yöneticiler onlara minnettar olur, bu duruma sonsuz bir şekilde sevinirlerdi. Sahabî ve tabiîn de yöneticilerden aldıkları hediyeleri fakirlere dağıtır, yöneticilerin fasid hedeflerinde yöneticilere yardımcı olmaz, onların meclislerine gitmez, etraflarındaki topluluğu, katılmak suretiyle çoğaltmazlardı ve onların saltanatlarının devam etmesini sevmez ve istemezlerdi. Aksine aleyhlerinde beddua ederlerdi. Aleyhlerinde alabildiğine tenkid savurarak konuşurlardı. Yöneticilerin yaptığı kötülükleri açık ve sert bir şekilde reddederlerdi. Bu bakımdan yöneticilerden aldıkları hediyeler karşılığında, yöneticiler için dinlerinden taviz vereceklerinden korkulmazdı. Onların idarecilerden hediye kabul etmelerinde hiçbir zaman sakınca yoktu. Şimdi ise, sultanlar ancak kullanabilecekleri ve kendilerine yağcılık yapabilecek karakterde olup çirkin amellerine yardımcı olanlara, meclislerinde kaypaklık gösterenlere daima yapmacık bir şekilde dua, medh ve senada bulunanlara huzur-larında ve gıyablarında kendilerini tezkiye edip ifrat derecesinde övenlere atiyye ve hediye verirler. Eğer sultanın hizmetine koşmazsa, onu övüp duada bulunmazsa, idareye yardım etmezse, onun yaptığı kötülükleri, kabahatlerini ve zulmünü örtmezse, sultan ona bir tek dirhem dahi vermez. Hatta o adam İmam Şafiî'nin ayarında bir kimse olsa dahi...
Bu bakımdan şu zamanda bu mahzurlara götürdüğü için sultanların malının kesin olarak helal olduğu bilinmediği takdirde onlardan hediyeler kabul etmek caiz olamaz. Acaba haram olduğu bilinen veya haram olduğu hakkında şüphe edilen bir mal nasıl helal olur? Bu bakımdan onların hediyelerini alıp kendisini sahabe ve tabiîne benzeten bir kimse, adeta melekleri demircilere benzetmiş olur! O halde, onlardan mal almak, onlarla haşr ü neşr olmaya, onların isteklerini gözetmeye, hizmetlerine koşmaya, zilletlerini kabullenmeye, kendilerini övmeye, kapılarına sık sık gidip gelmeye yol açıp muhtaç etmektedir. Oysa bu bölümden sonra beyan edeceğimiz gibi, bütün bunlar günahkarlıktan başka birşey değildir. O halde, daha önce söylediklerimizden sultanların mallarının durumu, helal olan ve olmayan kısımları anlaşıldı. Faraza bîr insanın, müstehak olduğu ve evinde oturduğu halde o malın kendiliğinden ona geldiğini, o malı elde etmesi için herhangi bir memuru aramadığını ve onun hizmetinde bulunmadığını, onu övmediğini ve onun yardımına koşmadığını tasavvur edersek, o zaman böyle bir insanın bu kabil malı alması haram değildir. Fakat gelecek bölümde belirteceğimiz mana ve sebeplerden ötürü böyle bir malı kabullenmek dahi mekruhtur!
İki
Biz alınan malı müminlerin faydasına sarfedilen maldan farzedelim. Fey malının beşte dördü ve miras malları gibi... Zira bu malların dışında kalan mallardan hak sahipleri için tayin edilmiş kısımlar eğer vakıftan veya sadakadan veya feyin beşte birinden veya ganimetin beşte birinden, sultanın ihya ettiği sahipsiz arazi
den veya satın aldığı maldan edindiği özel mülkiyetinden olursa sultan bunların dilediği miktarını dilediği kimseye verebilir. Ancak zayi olan ve toplumun yararına sarfedilen mallar hakkında düşünmek gerekir. Bu gibi malların ancak kendisinde umumî maslahat bulunan ve çalışmaktan aciz bulunduğundan ötürü muhtaç olan bir kimseye sarfedilmesi caizdir. Kendisinde maslahat olmayan zengine gelince, ona devlet hazinesinin malını sarfetmek caiz değildir. Her ne kadar alimler bu hususta ihtilaf etmişlerse de doğru olan fetva budur. Hz. Ömer'in sözünde, her müslümanın müslüman olduğundan ve müslümanlarm sayısını çoğalttığından beytülmal'de hakkı bulunduğuna işaret eden delil vardır. Fakat bununla beraber Hz. Ömer, bütün müslümanlara beytülmal'ı taksim etmiyordu. Aksine birtakım özel sıfat ve nitelik-lere sahip olanlara veriyordu.
Bu bakımdan bu sabit olduğu zaman hükmü şöyledir: Bir zat ki, herhangi bir işle görevlendirildiğinde o görevi yerine getirir, onun faydası bütün müslümanların olur, bu zat nafakası için çalıştığı takdirde yüklendiği görevi yerine getiremeyecektir. İşte böyle kimse için, yetecek kadar beytülmal'de hak (maaş) vardır.. Bütün ulema bu durumun içine dahildir. Ulemadan gayem dinin maslahatlarıyla ilgili bulunan fıkıh, hadis, tefsir ve kıraat ilimlerini bilenlerdir. Hatta muallimler, müezzinler ve bu ilimlerin öğrencileri de bu tarifin içine girerler. Çünkü bu kimselerin nafakaları beytülmal'den karşılanmadığı takdirde ilmî gelişmeye imkan bulamazlar. Bir de bunun altına ummallar da girer. Ummallar, o kimselerdir ki, dünyanın maslahatları onların çalışmalarına bağlıdır. Onlar paralı askerlerdir. Memleketi kılıçlarıyla düşmanın, zalimin ve İslam düşmanlarının saldırganlıklarından koruyan askerlerdir.
Katibler, muhasibler, vekiller ve haraç divanının tertibinde kendisine ihtiyaç olan herkes bu tarife dahildir ve beytülmal'den yetecek kadar nafakasını almalıdır. Haraç divanını (devletin gelir ve gider kaynaklarını) tertip ve tedvir etmekte kendisine ihtiyaç duyulanlardan gaye; helal mallar üzerine çalışan ve geliştirenlerdir. Haram mallar üzerinde çalışanlar ise, bu kayda dahil değildirler. Zira beytülmal'in serveti müslümanların menfaat ve maslahatı içindir. Bu ise ya din veya dünya ile ilgilidir. Bu bakımdan alimlerle din korunur askerlerle dünya korunur.
Din ile idare ikizdirler. Birisi diğerinden müstağni değildir. Yani biri diğeriyle korunur. Doktor da buna dahildir. Her ne kadar doktorun ilmine dinî bir iş bağlı değilse de, onun ilmine bedenin sıhhati bağlıdır. Din ise, bedene bağlıdır. Bu bakımdan doktor için ve bedenlerin maslahatı veya memleketin maslahatı için muhtaç olunan ilimlerde doktorun yerine geçecek bir kimse için, bu mallardan maaş ayırmak caizdir ki, bunlar müslümanların tedavisinde tam manasıyla imkan sahibi olsunlar. Benim gayem; müslümanları ücretsiz tedavi eden doktordur. (Yani devlet kasasından maaş alan doktor). Bu kimselerin devlet hazinesinden istifade etmeleri için ihtiyaç sahibi olmaları şart koşulmaz. Aksine zengin olsalar bile kendilerine maaş vermek caizdir. Çünkü Hulefa-i Raşidîn, muhacirlere ve ensara verirlerdi. Oysa muhacirler ve ensar ihtiyaç sahibi de değildiler.
Bu kimselerin muhtaç olmaları şart olmadığı gibi, kendilerine verilen miktarın sınırı da yoktur. O miktarın tahdid ve takdiri dev-let başkanının ictihadına bağlıdır. Devlet başkanı fazla verip onları zengin edebildiği gibi, kısıtlama da yapabilir. Kısıtlama yapıp sa-dece günlük yaşantılarının gereğini verebilir ve bütün bu durum-larda hazinenin fakirlik ve zenginliğini de hesaba katmak mecbu-riyetindedir. Hz. Hasan, Muaviye'den bir defada dörtyüz bin dir-hem para almıştır.
Hz. Ömer (r.a), bir cemaate senede eritilmiş halis gümüşten yapılan oniki bin dirhem verirdi. Hz. Âişe (r.a) bu oniki bin dirhem alanların defterinde kayıtlı idi. Başka bir gruba da onar bin dirhem veriyordu. Üçüncü bir gruba da altışar bin dirhem veriyordu. İşte böylece herkesin mertebe ve derecesine göre devlet hazinesinden maaşı dağıtılıyordu. İşte bu mal, bu kimselerin malıdır. Bir dirhemi kalıncaya kadar onlara verilir. Eğer devlet başkanı içlerinden birine bol bir mal verirse, ona bu şekilde vermesinde sakınca yoktur. Böylece sultan da beytülmal'dan özel sıfatlar ve niteliklere (alimler, salihler ve şerifler gibi) sahip bulunan kimseleri hediye ve atiyyelere garkedebilir. Selef devrinde de bu yapılırdı. Fakat en uygunu sultan bunu yaparken toplumun yararına bakmalıdır. Ne zaman ki, sultan bir alimi veya herhangi bir kahramanı bir hediye ile taltif ederse, onun bu yaptığında insanları teşvik ve o hediyeye mazhar olan kimsenin yaptıklarına tergib ve kendilerini ona benzetmeye çalışmaya sevketme vardır. İşte hediye ve atiyyelerin faydası budur. Bütün bunlar sultanın ictihadına bağlı durumlardır. Ancak zalim sultanların iki hususu dikkate alınıp, incelenmeye değer: Birincisi, zalim sultana gereken, saltanatından vazgeçmektir. O ya azledilmiş veya azli vacibdir. Bu bakımdan hakikatte sultan olmayan bir kimsenin elinden hediye, atiyye, maaş gibi paraların alınması nasıl caiz olur?
İkincisi, zalim sultan verdiği mal ile hazinede hakkı olan herkesi bu maldan istifade ettirmez. Bu bakımdan nasıl olur da fertlerin böyle bir sultandan hediye almaları caiz olur? Acaba bu fertlerin hisselerine düştüğü kadarını bu sultandan almaları caiz midir veya hiç almamaları mı gerekir veyahut herkes bu sultan tarafından verilen miktarı almalı mıdır? Birincisine gelince... Bizim görüşümüz şudur: Kişi hakkını almaktan menedilemez. Çünkü zalim ve cahil sultana taht ve taç yardım ettikçe onu saltanattan uzaklaştırması çok zordur. Böyle zor oldukça onu yerinde bırakmak ve ona itaat etmek tıpkı adil emirlere itaat etmek gibi, farz olur. Zira idarecilere itaatsızlık etmenin, onların yardımından el çekmenin yasak olduğunu belirten birçok emir ve yasaklar rivayet edilmiştir. Bu bakımdan bizim kanatimiz şudur:
Hilafet, Abbasoğulları'ndan hilafeti yürütmeyi va'd eden zat için geçerli ve oluşmuştur. Velayet ise, memleketin çeşitli bölgelerinde bulunan ve halifeye biat eden sultanlar için geçerlidir. Biz, Kadı Ebu Tayyib'in Batınîlerden olan rafızî gruplarının tamamına cevap teşkil eden Keşf'ul-Esrar ve Hetk'ul Estar kitabından özetlediğimiz (ve Abbasî halifelerinden Müstezhirbillah adına izafeten) elMüstezhirî adını verdiğimiz eserimizde; maslahatın amil ve sebebine işaret eden delilleri zikretmiştik. En öz ve kısa söz şudur: Biz, sultanlar hakkında sıfatları ve şartları dinî ve dünyevî meziyetlere bakarak gözetiriz. Eğer zamanımızdaki velayetlerin batıl olduğuna hükmedersek, o zaman maslahatların tamamı esasında batıl olmuş olur. Acaba kar için sermaye nasıl elden çıkarılır? Zamanımızdaki velayetler ancak şevket ve kuvvete tabidirler. Bu bakımdan şevket (ve kuvvet) sahibi kime bîat etmişse, halife odur ve her kim kuvvet ve şevketiyle müstakil olmuşsa aynı zamanda halifeye de itaat ediyorsa, hutbenin aslında ve sikkede bu kimse hükmü geçerli bir sultandır. İslam diyarının çeşitli bölgelerinde bulunan kadılar ise, hükümleri geçerli birer vilayet sahibidirler. Bu hususun tedkik ve tahkikini imamet hükümleri bölümünde el İktisad fi'l-İtikad adlı eserimizde zikretmiştik. Bu bakımdan burada onu uzatmaya ihtiyaç yoktur.
Diğer müşkilata gelince... O müşkilat şudur: Sultan, verdikle-riyle bütün hak sahiplerini faydalandırmadığı zaman sultanın lût-funa mazhar olan bir ferdin kendisine verilen malı alması caiz midir, değil midir? İşte bu mesele ulemanın dört şekilde mütalaa edip ihtilaf ettikleri bir meseledir:
1- Bazı alimler aşırıya kaçarak demişlerdir ki; ferdin sultandan aldığı herşeyde bütün müslümanlar ortaktır. Fert, kendi payına düşen bir danik midir veya bir habbe midir bilemez. (Bu iki
terim de para birimleridir). Bu bakımdan fert, sultanın verdiğinin hepsini terketmelidir.
2- Başka bir grup, sadece günlük nafakası kadar sultanın verdiğinden alabilir. Çünkü kişi bu miktara müstehaktır. İhtiyacı olduğu için bütün müslümanlara bu miktarı vermek sultana düşer demiştir.
3- Başka bir grup dedi ki: Kişi bir senelik nafakasını sultandan alabilir. Çünkü hergün gidip o gün yetecek kadar nafakasını almak zor bir şeydir. Aynı zamanda kişinin bu malda hakkı vardır. O halde kişi nasıl olur da bu hakkı terkedebilir?
4- Diğer bir grup da dedi ki: Kişiye verilen miktarı alır. Zulme uğramış olanlar ise geri kalanlardır. Bu fetva kıyasın ta kendisidir. Çünkü sultanın elindeki mal, ganimet malının ganimetçiler arasında ve miras malının da varisler arasında müşterek olduğu gibi, bütün müslümanlar arasında müşterek bir mal değildir.
Çünkü ganimet malı ganimetçilerin, miras malı da varislerin mülkü olmuştur. Oysa sultanın elindeki mal ise, müslüman fertlerin mülkü olmamıştır. Hatta müslümanlardan Beytülmal'deki servet aralarında taksim olunmadan önce biri ölürse, hayatta iken payına düşen Beytülmal'deki malı, onun varislerine miras
olarak kalmaz. Beytülmal'deki hak, tayin edilmiş bir hak değildir. Ancak kabzedildiği takdirde tayin olunur. Hazinedeki mal, sadakalar gibidir. Ne zaman ki fakirlere sadakalardan olan payları verilirse, o zaman onların mülkü olur. Mal sahibi, diğer sınıflara zulmeden bir kimse tarafından hakkı verildiği takdirde, onların hakkını vermiyor diye hakkını almaktan çekinmez. Hüküm böyledir. Adama bütün mal verilmeyip de maldan öyle bir miktar kendisine verilmiştir ki, şayet bütün sınıflara vermekle beraber kendisine tercihen verilseydi onu alması caiz olurdu. Çünkü vermekte tercih fazlası caizdir, Hz. Ebubekir beytülmal'den dağıtırken eşit bir şekilde verdi. Bunun üzerine Hz. Ömer kendisine müracaat ederek neden böyle yaptığını sorduğunda Hz. Ebubekir şu cevabı verdi: İnsanların fazileti ancak Allah nezdindedir. Dünya ise azıktır'.
Hz. Ömer halife olduğu zaman Âişe validemize oniki bin, Cüveyriye validemize altı bin dirhem vermek suretiyle atiyyede aralarında farklılık gözetti, Safiyye validemize de Cüveyriye validemiz gibi altı bin dirhem verdi. Hz. Ömer sadece Hz. Ali'ye mahsus olarak bir arazi verdi. Hz. Osman da (r.a) Sevad'dan (Irak arazisinin bir parçası) beş cennet (veya habbat) ayırarak Hz. Ali'ye onları tahsis etti. Hz. Ali de halifenin tahsisini kabul ettiği gibi ashab da buna itiraz etmediler. Bütün bunlar caizdir. Çünkü bu konu ictihada bağlıdır. Bu, öyle ictihadlardandır ki onların hakkında 'Her müctehid musibdir' denir. Bu ictihadlar, hakkında belli nass olmayan her meselede olur ve aynı zamanda, o meseleye yakın diğer bir mesele yoktur ki, bu mesele açık bir kıyas ile onun manasını taşımış olsun. Bizim üzerinde durduğumuz bu mesele ile içki cezası meselesi gibi... Ashab içki içene, kırk değnek vurdukları gibi seksen değnek de vurmuşlardır. Bütün bunlar sünnet ve haktır. Ebubekir ve Ömer'in ikisi de ashabın ittifakıyle isabet etmişlerdir. Zira Hz. Ömer'in zamanında az alan bir kimse Hz. Ebubekir'in zamanında almış olduğu maldan, Ömer'in zamanında Fadıl'a hiçbir şey geri vermemiştir. Fadıl da Ömer'in zamanında fazlın kabulünden imtina etmemiştir. Bütün sahabîler buna iştirak etmişlerdir ve bu iki görüşün ikisinin de hak olduğuna inanmışlardır. Bu bakımdan bu cins ictihadların isabetli olduğu ihtilaflara umumî bir düstur olmalıdır. Fakat hakkında belli bir nass olan meselede veya açık bir kıyas yapılması mümkün olan meselede müctehid gaflete gelerek veya kötü reyinden ötürü onun hakkındaki nasstan habersizce o nass da müctehidin hükmünü yıkacak kuvvet ve kudrette ise, biz böyle bir mesele için burada müctehidlerin hepsi isabet etmiştir' diyemeyiz. Aksine burada hangi müctehid nassa veya nassın manasında bulunan delile isa-bet etmişse, ancak o isabetlidir. Bunun toplamından şu netice çıkar: Her kim, din veya dünya maslahatlarıyla ilgili sıfat ile muttasıf ve özel bir gruptan ise, aynı zaman da sultandan hediye, zekat veya haraç mallarından maaşlar almışsa, o sadece bu maaşın yüzünden fasık sayılmaz. Ancak zalim sultanlara aynı zaman da hizmet edip yardımcı olursa, onların huzuruna girip çıkar, onları ifrat derecesinde över ve benzeri çirkin hareketlerde bulunursa fasık olur! Bu çirkin hareketler ki, sultandan mal alanların çoğu ileride beyan edeceğimiz gibi onlardan kendisini kurtaramaz. (Onlar kişinin fasık olmasına vesile olurlar.)
78) İmam Şafii'ye göre Irak'ta arazileri işletenler o arazileri icar etmiş kimselerdir. Çünkü Hz. Ömer, ganimetçilerin kalbini hoş etmek için o ara iyi icara vermiştir. Ebu Hanife'ye güre, Sevad arazisi ile cebren fethedilmiş ve ahalisi üzerinde bırakılmış her memleketin arazisi veya sulhen fethe-dilmiş memleketin arazisi haracı verilen arazidir. Çünkü Hz. Ömer Sevad'ı (Irak'ı) fethettiği zaman orada yaşayanlara sahabîlerin huzurunda haraç bağlamıştır. Amr b, As, Mısır'ı fethettiği zaman yine Hz. Ömer ve sahabe oraya haraç konmasında ittifak etmişlerdir. Irak arazisi, işletenlerin mül-küdür. Ancak onun haracı devlete verilmelidir. (İthaf 'us-Saade, VI /III)
79) el-Ecda'nm oğludur. Hemedanlıdır. Tabiin-i kiramdandır. Şayan-ı iti-ma, fakih, abid bir kimsedir.
80) Müslim ve Buharî, (Numan b. Beşir'den)
81) İmanı Şafiî, Müsned, (Tavus'tan mürsel olarak)
82) Müslim ve Buharî, (Ukbe b. Âmir'den)
83) Müslim, (İbn Ömer'den)