Bir kelimenin sergüzeşiti

Urfa'da "Nebo" ismi şimdilerde pek kullanılmıyor.Yaşı yetmiş üstü insanların isimlerinde rastlanmaktadır. Bu ismin bende ilk önce şöyle bir çağrışımı olmuştu. Şair Nâbî (Nabi) den mülhemle çocuklara isim olarak verildiğini düşünmüştüm. Sonra Bedüzzaman Mezarlığında medfun on sekizinci asır Nakşi şeyhlerinden- Urfa evliyasından Nebih efendinin ismini hatırladıydım.

Bu tahattürümde haklılık payım da vardı doğrusu. Urfa'da bir çok kadın, Cuma akşamları Nebih efendinin türbesine gider, dua ederdi. Hatta çocuğu olmayan kadınlar burada dua ettikten sonra çocukları doğarlarsa Nebih ya da Nebihe ismini verirlerdi. Bu hususta daha önce de dile getirmiştim. İlahiyatçı-yazar Mahmut Karakaş hocanızın da bir hatırası vardı. Annesi, Nebih ismini verecekken Mahmut ismi zorla verilmişti. Daha sonra şiirlerinde "Nebih" mahlasını almış ve diyet borcunu ödemişti.

Urfa'da Nebo'nun "nebi" isminden de geldiğine dair rivayetler vardı. Fakat bu isimler kendi imlasıyla zaten kullanılmaktadır. Urfa'da Nabi ismi anlamı gereği kimse çocuklarına vermiyor. Farsça iki yok anlamında olduğunu eski Urfalılar bilirlerdi.

Antik Dönemde Urfa Paganizmi kitabında Şinasi Gündüz Urfa'da Nebo ve Bel terimlerinin Urfa şahıs isimlerinde kullanıldığını zikreder ki Nebo isminin bugün Urfalılara arasında yaygın olmasa da yaşlılar arasında bu isim vardır. Yazarın bahsettiği "Bel" ismi ise "Baranabis, Barnaba, Belbana, Belşu, Zalbel ve Beli gibi şahıs isimlerinin kitabelerde yazıldığını aktarır. (Prof. Dr. Şinasi Gündüz, Anadolu'da Panteizm, Ankara Okulu, s.94)

Yukarıda da dile getirdiğimiz ve Şinasi Gündüz'ün iddiasıyla örtüşen Nebo ismine Urfada rastlanmaktadır. Bel ismini duymadığımızı söylemek isteriz. Yazarın araştırmasında öne çıkan bulgulara kısaca değinmek isteriz. Urfa panteonuyla ilgili bilgi veren Hristiyan kaynaklarda (Addai'nin Öğretisi, Suruçlu Yakup ve Şerbel'in işlerinde) paganist Urfalıların inandıkları tanrısal varlıklar, arasında Nabu (Nebo)ve Bel ikilisi hep ön plana çıkarılmıştır.

Addai'nin öğretisinde Nebo ve Bel kültlerinden şöyle bahsedilir. "Bu şehrin başrahipleri Şavida ve Danaku'ya gelince onlar, onu yaptığı işaretleri gördüklerinde acele ettiler. Ve tanrıları Nebo ve Bel'e kurban sunulan yüksek yerleri kırıp parçaladılar. Yalnızca şehrin ortasında bulunan yüksek yer hariç....Yine ay güneş kültünden, Bel ve Nebo'dan ve aslında tanrı olmasalar da tanrı olarak adlandırıldıkları diğerlerinden sakın.

Bu görüşü şair, teolog ve episkopos olan Suruçlu Yakub, da (Ö. M.512) destekler. "Şeytan Urfa'ya diğer birçokları gibi Nebo ve Bel'i yerleştirdi," demekte, Şarbel'in işleri ise Nisan'ın sekizindeki büyük festivalde şehir merkezindeki büyük altara diğer tanrılarla birlikte Nebo ve Bel'in süslenerek getirildiklerini anlatmaktadır."

Nebo ve Bel, Edessa tanrılar panteosunda yer aldığı gibi gerek Asur-Babil gerekse Kuzey Mezopotamya ve Suriye bölgesi dinî geleneklerinin de önemli tarısal varlıklarıydı. Babil'de "Bel-Nanai-Nebo" şeklinde oluşan tanrısal teslisin yüce varlığı idiler. Özellikle Babilde Borsippa şehrinin yüce tanrısı olan Nebo için meşhur tapınak "Ezida" inşa edilmişti. Tanrı Bel'in oğlu olduğu düşünülen Nebo, Babil'in hikmet ve kader tanrısıdır. Aynı zamanda Nebo, yazının mucidi ve yüce tanrı ile insanlar arasında aracılık yapan tanrısal bir varlık olduğuna da inanılırdı. Hatta onun hayat veren bir tanrı olduğuna, ölüleri diriltebildiğine ve bolluk-bereket getirdiğine de inanılırdı. Diğer taraftan tanrı Bel işe gezegenlerin ve yıldızların rabbi/sahibi ve efendisi olan, dünyayı yöneten ve ona verimlilik sağlayan yüce tanrısal güç olarak kabul edilirdi. Onun, kozmostaki ve toplumdaki düzeni temsil ettiği düşünülürdü. Onun kültü sıklıkla astrolojik törenler içerirdi; zira astrolojinin ilahi yaratıcının planlarını ve kılavuzluğunu ortaya çıkardığına inanılırdı. Nisan ayı başlarında bu tanrı için "Yeni Yıl" festivalleri düzenlenirdi. Babil kral ve yöneticileri, bu iki tanrısal varlığa özel ilgi gösterirdi.

Çeşitli kaynaklarda Bel tanrısının Jüpiter, Nebo tanrısının ise Merkür gezegeniyle özdeşleştirilmiştir. Bundan başka Nebo Helen geleneğinde Hermes'le özdeşleştirilmiş. Ayrıca bu ikili Urfa'da müziğin öncüsü kabul edilen, ilahiler söyleyen Orpheus ile özdeşleştirilmiştir. Nitekim paganist Urfalılar, Nebo için düzenlediği festivallerde kurban törenlerinin yanı sıra çalgılar çalıp şarkılar-ilahiler söylediği bilinmektedir.