Sömürge sonrası Afrikası’nın politik eleştirisi: Xala

Senegalli Yönetmen Ousman Sembene, sömürge yönetimlerinin sona ermesinin ardından siyahi milliyetçi iktidarların Sahraaltı Afrikalıların hayatlarına hiçbir avantaj sağlamadığını dikkat çekici bir dil ile ortaya koyuyor. Gösterime girdiği 1977 yılında Senegal’de büyük yankı uyandıran Xala, rüşvetçi-çıkarcı yönetimlerle alay ediyor.

Bağımsızlık zafer mi, iktidarsızlık mı?

Xala, iktidar mücadelesinin hicivli bir portresidir. Uzun sömürge döneminin ardından kazanılan bağımsızlık zaferinin aslında Xala yani ‘iktidarsızlık’ olduğunun göstergesi... Senegalli yönetmen Ousmane Sembene, ülkesi Fransa’dan bağımsızlığını kazandıktan tam 15 yıl sonra aslında çok şey değişmediği vurgusunu yapıyor Xala’da. Fransızlar/beyazlar, bağımsızlık sonrasında yönetici pozisyonundan gönderilse de danışman olarak bir başka kapıdan giriyorlar. Ülke hala açlık ve yoksullukla boğuşurken yöneticilerin derdi iyi bir ‘Fransız’ beyefendisi olmaktır. Filmde dini motifler de sık sık yer alır. Zaten filmin kahramanı El Hadji’nin (Hacı) çokeşli olması başlı başına bir göndermedir.

Yeni sömürgecilikle gelenek arasındaki savaş

Sembene’nin Xala filminde ‘yeni sömürgecilik’le gelenek arasındaki savaş bariz bir şekilde göze çarpar. Fransız sömürgeciliğini devam ettirerek modernleşen ‘eski kurtlar’ ve onların gelenekçi çocukları arasındaki çatışmada kurtlar galip gelse de geleceğe dair umutlar taşınır. Cinsel iktidarsızlık üzerinden hicvedilen bu durum filmin sonunda ‘eski kurt’un yerine yenisinin gelmesiyle şimdilik (Film 1975’te yapılmıştır) akamete uğrasa da Senagal’in daha doğrusu Afrika’nın milli kimliğinin galip geleceği resmedilir.

“tam bağımsızlık” duvara asılan portre ile sağlanır

Filmin başındaki sahne oldukça komiktir. Beyazlar kovulur ve Afrikalılar onların boşalttığı koltuğa oturur. Öyle ki beyazları çağrıştıran her şey – heykeller dahil- kapı önüne konur. “Gerçek sosyalizm, Afrika sosyalizmini inşa edeceğiz” sözleri eşliğinde bağımsızlık kutlanır. Ama bağımsızlığın tam olarak gerçekleşmediği fark edilir. Başkanın bir portresi duvara asılır ve “tam bağımsızlık” tamamlanır. Bu arada beyazlar kısa süre sonra oda toplantısında sahne arkasına geçerek Avrupa kıyafetleri giymiş yeni Afrikalı üyelere evrak çantasıyla dolu paralar verir. Artık danışman olarak rolleri devam edecektir.

Geleneğin laneti

El Hadji Aboucader Beye, bir iş adamıdır ve ithal ettiği ürünleri Senegal’de satar. Politik olarak güçlü olan El Hadji, üçüncü eşini ‘aldığı’nda cinsel iktidarsızlık yaşar. El Hadji, yeni kayınvalidesi tarafından düğün gecesinde etki sağlamak için önerilen geleneksel töreni reddettiğini hatırlar. Yaşadığı sorunu çözmek için dervişlere/büyücülere başvuran El Hadji, bir yandan da üzerindeki bu lanete sebep olan şeyi bulmaya çalışır. İlk iki karısından şüphelenen El Hadji’nin bu sorunu adeta ‘devlet meselesi’ olur. İşleriyle ilgilenemeyen El Hadji batma noktasına gelir ve daha önce hesabı sorulmayan ‘kayıp’ pirinçlerin hesabı dahi sorulmaya başlanır. Ticaret odasından kovulan El Hadji’nin tüm mallarına haciz gelir, bununla birlikte 2 ve 3’üncü karısı kendisini terk eder.

Gücün sembolü Fransızca

Xala’da geleneğin temsilcisi El Hadji’nin ilk eşinden olan kızı Rama’dır. Fransızca konuşmayı reddeden Rama babasının çok eşli olmasına karşıdır. Babasının üçüncü evliliğine karşı çıkan Rama’ya El Hadji’nin cevabı çok eşliliğin ‘Dini geleneğin bir parçası’ olduğudur. Baba El Hadji, ithal suyu çok sever ve her gün iki litre içtiğini iftiharla dile getirir. Rama ise asla ithal su içmeyeceğine vurgu yapar. Wolof dilini konuşan Rama babası tarafından eleştirilirken, ticaret odasından kovulan El Hadji, Fransızcayı bırakarak Wolofca konuşmaya başlar. Kendisini kovan eski arkadaşları O’nu ırkçı, gerici ve yobaz olmakla suçlarlar. Güç kaybının sembolü, odadan çıkarılırken evrak çantasının alınması olarak gösterilse de gücün sembolü Fransızca konuşmaktır.

Sınıflar arasındaki bölünme

El Hadji’nin üçüncü eşiyle yaptığı düğün de ayrı bir değerlendirme konusudur. Senegal’de sınıflar arasındaki bölünmelerin bir göstergesi olan ihtişamlı düğün El Hadji’nin Avrupalılardan aldığı paralarla mümkün olur. Zengin misafirler, lüks araçlarla gelir. Konuklar ithal içki ve sigara içerler. Avrupalıları taklit eden, onlara özenen Afrikalılar olarak resmedilir bu sahne. Düğün, Senegal'deki sınıflar arasında var olan bölünmenin bir göstergesidir.

“iktidarı” geri getirecek ritüel

Sömürgeci idarenin kaldırılmasıyla yerlerine gelen varlıklı Afrikalı üyelerle yaşamları değişmeyen dilenciler karşı karşıya getirilir. Dilencileri iş yerinin önünden kovduran El Hadji, en son karede yine dilencilerle beraberdir. Dilenciler, El Hadji’nin iktidarını geri getirecek ritüeli şöyle tamamlarlar; O’na tükürerek. Lanetli gecenin sabahında El Hadji’nin işletmesinde duyulan kötü koku da ince bir göndermedir. Diğer yandan El Hadji’nin çöküşü bireysel bir çöküş değildir. Sembene, bağımsızlığın ardından geçen 15 yılda bir şeylerin değişmediğini El Hadji üzerinden kişiselleştirir. Sömürge düzeninin Fransızlar gittikten sonra da devam ettiğini gösteren Xala, politik eleştirisini ‘İktidarsızlık’ üzerinden hicveden bir komedya olarak izlenmesi gereken Afrika filmleri arasındadır.

FİLMİN KÜNYESİ

Menşei: Senegal

IMDB: 6.8

Yönetmen: Ousmane Sembene

Oyuncular: Thierno Leye, Myriam Niang, Seune Samb

Gösterim Tarihi: 17 Eylül 1977

Dil: Fransızca, Wolofca

Tür: Komedi, Dram

Süre: 123 dakika