‘Analitik Düşünce’nin hayatımızdaki yeri ve önemi

“Düşünce”, insanları diğer canlılardan ayıran en önemli özelliklerdendir. Kuran-ı kerimin birçok âyet-i kerimesinde: “...düşünmez misiniz?” (Nahl 17), “...düşünen bir topluluk için deliller vardır.” (Bakara 164), “…yine de düşünmeyecek misiniz” (Enam 50), “Hiç düşünmez misiniz?” (Hud 30), “…fakat öğüt alıp-düşünen var mı?” (Kamer 17), “ama öğüt alıp-düşünmeniz gerekmez mi?” (Vakıa 62) gibi ifadelerle düşünmenin önemi vurgulanmıştır.

İnsan için “düşünme” ne kadar mühim ise, “analitik düşünme” de o kadar önemlidir. “analitik düşünme,” bildiklerimizi, gözlemlediklerimizi, öğrendiklerimizi ve duyduklarımızı doğru analiz edebilme kabiliyetidir. Sistematik düşünme tarzı da diyebileceğimiz “analitik düşünme” yeteneğine sahip olan insanlar; bir problemi veya bir meseleyi alt konulara ayırıp, her bir bilgiyi ayrı ayrı değerlendirerek çözerler.

“Analitik düşünme”; hafıza (bellek), muhakeme (yargılama), idrak (algılama), istihraç (çıkarsama), tercih (yeğleme), tasnif (sınıflandırma), istikra (tümevarım), talil (tümdengelim), tahlil (çözümleme) ve tecrit (soyutlama) gibi bir dizi zihinsel işlemin uyum içinde etkileştiği bir süreçler mecmuudur.

“Analitik düşünme”, bir meseleyi çözerken; doğru sorular sormayı gerektirir. Biz, bu anlamlı sorular sayesinde, problemi; geçmiş-bugün-gelecek ekseninde bütüncül bir bakış açısıyla görebilme ve doğru bir şekilde sebep-sonuç ilişkisini kurabilme imkânına sahip oluruz.

“Analitik düşünme” yeteneği olan insanlar: Bir problem karşısında ilk akla geleni yapma kolaycılığına kaçmazlar. Onlar, diğer seçenekleri de göz önünde bulundurarak en doğru çözümleri bulmaya gayret ederler.

Analiz yapamayan insanlar, sentez de yapamazlar. Çünkü onlar, hep bölük pörçük baktıkları için, bir türlü resmin tamamını göremezler.

Uzmanlar, “analitik düşünme” becerisini geliştirmek için polisiye roman okumayı tavsiye ederler. Çünkü bu romanlarda dedektif; iz sürer ve bunu yaparken sürekli akıl yürütür, ipuçlarını bulur ve bunları birbirine bağlar, sorular sorar ve aldığı cevapları değerlendirir. Kısacası o, doğru sonuca varmak için, ince eleyip sık dokur ve hiçbir ayrıntıyı kaçırmaz.

Karşılaşılan sorunların tutarlı, sağlıklı ve mantıklı bir şekilde çözümlenmesi anlamına da gelen “analitik düşünme” becerisinin temeli; her zaman önyargılardan uzak durmak ve sorgulayıcı olabilmektir. Yani kolayca “evet” dememek ve anlamlı sorular sorabilmektir.

Bir problemi çözerken, şu mantıkî aşamalar takip edilebilir:

a) Problemi -önyargısız bir şekilde- doğru olarak anlamak.

b) Konu hakkında gereken bütün bilgileri toplamak.

c) Alternatif çözümler aramak.

d) Bulunan çözümleri bir bir uygulamayı tasarlanmak.

e) Bunlar içinden en doğru olanı seçmek.

f) Nihai çözümü bulup uygulamak.

Uzmanlar; “analitik düşünme” becerisini geliştirmek için, şunları tavsiye ederler:

*Klasik ve modern mantık ilimlerini öğrenmek.

*Münazara ilmini öğrenmek.

*Matematik problemlerini çözmek.

*Bilim-kurgu kitaplarını okumak.

*Politik kitaplar okumak.

*Faydalı tartışmalara katılmak.

*Sürekli olarak yeni kelimeler, yeni kavramlar ve yeni biligiler öğrenmek.

*Etkin düşünme egzersizleri yapmak.

*Karşı olduğumuz farklı fikirleri anlamaya çalışmak.

*Bağlantılar aramak: Çünkü günlük hayatımızdaki pek çok şey birbirine bağlıdır. Tabiatta ve çevremizde cereyan eden olaylar arasındaki bağlantıları keşfederek, “analitik düşünme” becerimizi geliştirebiliriz. Her zaman sebepleri, sonuçları ve benzerlikleri düşünmek gerek. Görünenin ötesine bakabilmek, öğrendiğimiz yeni bilgiler ile eski bilgilerimizi bütünleştirmek de çok önemlidir. Ayrıca tarihî olaylar ile günümüzdeki hâdiseler arasındaki benzerlikleri fark etmek de ufkumuzu açar.

*Ayrıntılara dikkat etmek: Mesela yeni tanıştığımız insanların; isimlerini, neler giydiklerini, neler yediklerini, neleri sevdiklerini, güçlü oldukları konuları, zaaf noktalarını ve nihayet onları diğer insanlardan farklı kılan özelliklerini aklımızda tutmalıyız ki onları iyice tanıyabilelim.

*Sorgulamak: Bir konuyu çözerken; sebepleri anlamaya çalışmak, mevzuya eleştirel bakabilmek, asla kolaya kaçmamak ve hemen evet dememek, büyük ölçüde doğru karar almamıza yardımcı olur.

*Kendimizi aşmak: Karmaşık meseleleri yardım almadan çözmeye çalışmak. Örneğinbir matematik problemini çözerken, hesap makinesi kullanmamak.

Bu konuda yazılmış çok sayıda ilmî kitap ve makale vardır. Ayrıca zaman zaman konu ile alakalı kurslar da açılmaktadır, idealist gençlere duyurulur…