Modern Teolojinin merkezi: İnsan

İnsanlık tarihi siyaset, ekonomi, sosyal formlar vb. düşünüldüğünde belki ilk bakışta karmaşık bir görüntü vermektedir. Bu karmaşıklığın daha çok mikro düzeyde bir görüntü olduğunun farkına vararak, makro ya da meta bakış açısıyla soruna yaklaşmak daha anlaşılır manzaraları karşımıza çıkaracaktır. Her ne kadar postmodern dönemde artık meta teorilerin gerçerlilikleri sorgulanmakla birlikte, tarihte varolduğunu düşündüğüm “düzenlilikler” ya da Kur’an’ın tabiriyle “sünnetullah” bir şekilde daha sağlıklı ve bütünlüklü okuma imkanlarını bize verecektir.

Dinlerin anlatımlarında “insan üzerine iki boyut dikkat çekmektedir. Birincisi, dinlerin teolojisi Tanrı merkezli olarak şekillenmiştir. İkincisi de, Tanrı ile insan arasında bir gerilim ve iktidar mücadelesi söz konusudur. Nitekim daha dünyaya inmeden ebediyet arzusuyla Tanrı’ya itaatsizlikle öne çıkan insanın bu ebediyet arzusunun devam ettiği anlaşılmaktadır. İnsan çok geniş anlamda bir iktidar talep ederken, Tanrı ve insanla ilişkisini de bu talebi üzerine kurabilmektedir.

Teolojide belirleyici ya da merkezi konumdaki temel problem Tanrı-insan arasındaki ilişkidir. Dikey düzlemi ifade eden bu ilişki, aynı zamanda Tanrı ile insanın konumu üzerine bir yaklaşım getirir. Doğrusu bu dikey ilişkinin tabiatı, ileri düzeyde insan-insan ve insan-tabiat arasındaki ilişkilerin de belirleyicisi olduğu için dikkatle incelenmelidir.

Özelde klasik İslam kelamı Tanrı’yı merkeze alan teolojik bir zemin inşa etmektedir. Bu bağlamda ontolojik temelli olup, tüm varlık dünyası Tanrı etrafında bir anlam kazanmaktadır. Klasik İslam kelamına baktığımızda, Tanrı ve insan iradesi ile insanın özgürlüğü, adalet, iyilik vb. kavramlar etrafında farklı görüşlere rastlamaktayız. Nitekim Cebriyye’nin insan iradesi ve özgürlüğüne negatif yaklaşımının karşısında Mu’tezile insan iradesi ve özgürlüğüne bir alan açmaya çalışmıştır. Hatta Mu’tezile’nin adalet ile salah ve aslah konusundaki yaklaşımları “insan”a dair alanı giderek genişletmektedir.

Tanrı’nın merkezde oluşu, sadece İslam kelamı değil diğer dinlerin teolojilerinde de belirleyicidir. Bu durum pre-modern dönemde varlık ve bilgiyi temellendirme konusunda olduğu kadar gündelik hayat ile insan ve dış dünya arasındaki ilişkilerde de yansımalarını bulmuştur.

Modernlik bu konuda ciddi bir kırılma noktası oluşturmuştur. Son kertede Tanrı’nın yerine ikame olan insan, modern teolojinin merkezi ögesi haline gelmiştir. Bu dönüşümün önemli sonuçlarından biri, insanın kendisi ve dünyayı inşa edecek bilgi ve anlamı kendisine referansla üretmeye çalışması olmuştur. Diğer yandan hem Tanrı hem de dünya ile irtibat kurma biçimleri de değişmiştir.

Bugün için gelinen noktada ortada halledilmesi gereken bir problem ve gerilim bulunmaktadır. Klasik İslam kelamının Tanrı merkezli anlayışı ile modern teolojinin insan merkezli yaklaşımı arasındaki gerilim nasıl aşılacaktır. Doğrusu bugün postmodern teolojinin ulaştığı iki nokta, müslümanları mevcut durumu aşma konusunda zorlamaktadır. Birincisi, postmodern teolojinin giderek gezegende yayılması. İkincisi de, bazı krizler yaşamakla birlikte insana dair elde ettiği başarılar ve vaatleri.

Böyle bir konjonktürde müslüman entelektüeller insan merkezli bir kelam mı üretecekler? Nitekim Hasan Hanefi’nin bu yöndeki çabalarını görebilmekteyiz. Öte yandan bilhassa müslüman toplumlarda “insan”ın her bakımdan değersizliği ve zayıflaması problemi nasıl aşılacaktır? Postmodern teoloji Tanrı ile insan arasındaki mahiyet farkını ortadan kaldırarak insana Tanrı karşısında bir yer açmıştır. Acaba Tanrı ve insan arasındaki mahiyet ve konum farkı korunarak bir kelami anlayış ortaya konulabilir mi? Bunu da İnşaallah gelecek yazıda analiz edelim.