Büyük velîlerdendir. İsmi Ahmed bin Mustafa, künyesi Ziyaeddîn olup, Gümüşhanevî diye meşhûrdur. Ziyaeddîn Gümüşhanevî Hazretleri ilim tahsiline, küçük yaşlarda ailesinin ticaret vesilesiyle gittiği Trabzon'da başladı. Şeyh Osman Efendi ve Şeyh Halid es-Saîdî başta olmak üzere, bölgenin alimlerinden sarf, nahiv ve fıkıh dersleri aldı.
Gümüşhanevî Hazretleri İstanbul'a amcasıyla birlikte bir ticaret seferi vesilesiyle 1831 senesinde geldi. İstanbul'a geldikten sonra tahsiline Beyazıt Medresesi'nde devam etti. Bu yıllarda bir Şeyh Efendiye intisab ettiği fakat adının bilinmediği belirtilir. Bu zatın vefatından sonra tahsilini Mahmud Paşa Medresesi'nde sürdürdü. Burada ilim tahsil ettiği dönemde Hafız Mehmed Efendi ve Abdurrahman Harpûtî gibi büyük alimlerin tedrisatından geçti. 1844 senesinde icazet aldıktan sonra Mahmud Paşa Medresesi'nde ve Beyazıt Medresesi'nde müderrisliğe devam etti.
İstanbul, fethinden itibaren pek çok tekkenin yer aldığı önemli bir tasavvuf merkezi haline gelmişti. Gümüşhanevî Hazretleri de bu merkezden istifade etti. 1845 senesinde Minare Tekkesi postnişini Şeyh Abdülfettah el-Ukarî'ye intisab etmek istediyse de terbiyesinin başka bir mürşidin elinde gerçekleşeceği yönündeki işaretle Alaca Minare Tekkesi postnişini Ahmed el-Ervadî'ye intisab etti. Mevcut birikimi, ahlakî olgunluğu ve meşreb uyumu vesilesiyle üç sene gibi kısa bir süre içerisinde hilafete nail oldu; Nakşibendiyye, Kadiriyye, Kübreviyye, Çeştiyye, Sühreverdiyye, Şazeliyye, Desûkiyye, Halvetiyye, Müceddidiyye, Mazhariyye ve Rifaiyye tarîkatlarından icazet aldı. 1859 senesinde Fatıma Sultan Camii aynı zamanda tekke hüviyetine kavuşturulunca burada postnişin olarak irşad vazifesine başladı ve bu dergah, ayakta olmamasına rağmen günümüzde de herkes tarafından 'Gümüşhanevî Dergahı' olarak anılan bir üne sahip oldu.
İrşad Hizmeti ve Halifeleri
Gümüşhanevî Hazretleri'nin ikinci Hac yolculuğu son derece mühimdir. Zira bu yolculuk dönüşünde bir süre Mısır'da kaldı ve Nasıriye, Camiu'l-Ezher ve Seyyidina Hüseyin Camii'nde yüzlerce talebeye hadîs okuttu. Dönemin Mısır müftülerinden Muhammed el-Menûtî, Şeyh Cevdet, Muhammed Tantavî, Şeyh Mustafa es-Saidî ve Şeyh Rahmetullah el-Hindî kendisinden bu dönemde hilafet alanlar arasındadır.
Gümüşhanevi Hazretlerinin, Halidiyye'nin irşad çevresinin genişlemesi konusunda hizmetleri çok büyüktür. Kastamonulu Hasan Hilmi, Safranbolulu İsmail Necatî, Dağıstanlı Ömer Ziyaeddin, Tekirdağlı Mustafa Feyzi ve Lüleburgazlı Mehmed Eşref Efendi'nin de aralarında bulunduğu 116 kadar zatı halife olarak yetiştirmiş olması çok büyük bir hizmettir.
Ömrünün 28 senesini kitap çalışmalarına ayıran Gümüşhanevî Hazretleri, 16 yıl bizzat tebliğ faaliyetinde bulunmuştur. Sünnet-i seniyyeye büyük önem verdiği bilinen Gümüşhanevî Hazretleri sürekli olarak talebelerine hadisler konusunda dersler vermiş, tedrisatını İslamî ilimlerin diğer alanlarında da sürdürmüştür. İlme ve talebe yetiştirmeye verdiği önemin yanı sıra sermayenin toplanıp sevki konusunda da çalışmalarda bulunmuş ve bu birikimin ücretsiz dağıtılmak üzere kitap telifi ve kütüphane tesisine sarf edilmesini sağlamıştır.
Her gün Yetmiş bin Kelîme-i tevhîd okumayı adet haline getirmiş olan Gümüşhanevî Hazretleri'nin sohbet ve derslerine zaman zaman Sultan Abdülmecîd, Sultan Abdülazîz ve Sultan Abdülhamîd Han da devam etti. 7 Zilkade 13 Mayıs 1893 sabahı mübarek rûhunu Kelîme-i şehadet okuyarak teslim etti ve Süleymaniye Hazîresine defnedildi.
Ahmed Ziyaeddin Gümüşhanevî Hazretlerinin Eserleri
Zamanının en büyük alimlerinden biri kabul edilmiş olan Ahmed Ziyaeddin Gümüşhanevî Hazretleri, hayatı boyunca sürdürdüğü ilim ve irşad hizmetlerinin yanı sıra telif alanında da önemli çalışmalarda bulunmuş ve vefat ettiğinde arkasında, Ümmet-i Muhammed'in istifade edebileceği pek çok önemli eser bırakmıştır. Arapça olarak kaleme aldığı eserlerinin bir kısmı Türkçeye de tercüme edilmiştir.
Akaid ve Fıkıh Alanında Yazmış Olduğu Eserler
1- Camiu'l-Menasik Ala Ahseni'l-Mesalik: Ahmed Ziyaeddîn Gümüşhanevî Hazretleri bu kitabını, Hac ibadetinin menasikini îzah etmek üzere kaleme almış ve fıkhî esasların yanı sıra menasikin tasavvufî cihetten durumunu da beyan etmiştir.
2- Camiu'l-Mütûn: Elfaz-ı küfür üzerinde özellikle durulmuş olan kitap, akaide dairdir.
3- El-Âbir fi'l-Ensar ve'l-Muhacir: Ahmed Ziyaeddîn Gümüşhanevî Hazretleri bu eserinde, hicret ve cihad konularını ilgili ayet-i kerîmeler ve hadîs-i şerîfler ışığında beyan etmiştir.
4- Matlabü'l-Mücahidîn: Osmanlı devrinin en zor döneminde kaleme alınmış olan bu eser, söz konusu tarihî kesitin de önemi doğrultusunda; cihadın ehemmiyyeti, vatan muhafazasının hayatî önemi ve şehidlik mertebesinin fazîletleri konusuna hasredilmiştir.
5- Risaletün Makbûle fî Hakkı'l-Müceddid ve Vasiyetnamesi: Ahmed Ziyaeddîn-i Gümüşhanevî Hazretleri bu eserinde, mürîdanı başta olmak üzere, mü'minlere yönelik önemli ikaz ve tavsiyelerini cem etmiş ve halkın istifadesine sunmuştur.
Hadîs Alanında Yazmış Olduğu Eserler
1- Ramûzül-Ehadîs: Tasavvufî açıdan izaha ve kolayca okunup ezberlenmeye müsait geniş manalı hadîslerin bir araya toplandığı, tasnifinde hadîs metinlerinin ilk kelimelerinin esas alındığı bu eser, bilhassa vaizlere son derece faydalı ve yardımcı olan bir eserdir.
2- Levamiu'l-Ukûl: Ramûzü'l-Ehadîs adlı eserde yer alan hadîs-i şerîflerin şerhini ihtiva etmektedir.
3- Ğaraibü'l-Ehadîs: Ahlakî alana müteallik hadîs-i şerîflerin toplandığı, daha çok kolay ezberlenebilecek türden hadîs-i şerîflerin kaydedildiği bir eserdir.
4- Letaifü'l-Hikem: Ğaraibü'l-Ehadîs adlı eserde kaydedilmiş olan hadîs-i şerîflerin şerhi niteliğindeki eserdir.
5- Hadîs-i Erbaîn: Hadîs ulemasının geleneğinden olan "Kırk Hadîs" türü eserlerin bir örneğidir. Özlü manalar içeren, ezberlenmesi kolay kırk hadîs-i şerîfin bir araya getirilmesi sonucu oluşturulmuştur.
Ahlak Alanında Yazmış Olduğu Eserler
1- Necatü'l-Gafilîn: Kötü ahlakın ve günahlara düşme sebeplerinin zikredildiği, ayet-i kerîme ve hadîs-i şerîfler ışığında yapılan değerlendirmelerin neticesinde bunlardan kurtuluş yollarını gösteren bir eserdir.
2- Devaü'l-Müslimîn: Necatü'l-Gafilîn adlı eserin özeti mahiyetinde bir eserdir. Muhtevada, günahlardan ve kötü ahlaktan kurtuluş yolları hülasa edilmiştir.
3- Netaicü'l-İhlas: Dua adabı ve kabul şartlarını kapsayan bir eserdir. Müstakil olarak kaleme alınmış olmayıp Hadîs-i Erbaîn ve Devaü'l-Müslimîn kitaplarının içeriğinde yer verilmiştir.
Tasavvuf Alanında Yazmış Olduğu Eserler
1- Camiu'l-Usûl: Tasavvufî ıstılahları ve tarîkatların usûl, erkan ve adabını ihtiva eden, kaynak olma niteliğini haiz mühim bir eserdir.
2- Rûhu'l-Ârifîn: Gümüşhanevî Hazretlerinin, muhabbet mefhumunu esasa alarak yazmış olduğu eser, tasavvufî makam ve halleri, salikin erişeceği menzilleri muhabbet cihetinden ele alarak anlatan bir eserdir. Kitabın tam adı Rûhu'l-Ârifîn ve Reşadü't-Talibîn'dir.
3- Mecmûatü'l-Ahzab: Tasavvuf yolcularının seyr-i sülûk esnasında başvurmaları tavsiye edilen virdleri muhtevî kıymetli bir eserdir.
4- Kitabü'l-Ârifîn fî Esrari Esmai'l-Erbaîn: Ahmed Ziyaeddîn Gümüşhanevî Hazretleri bu eserinde önemli dua ve terkibleri kaydederek mürîdanı başta olmak üzere ilgili kimselerin istifadesine sunmuştur.
