Gazan Han, veya Tatarların Hanı Kazaan, Moğol İmparatorluğunun İran'daki İlhanlı bölümünün 7. hükümdarıydı. Gazan 1295'te, müslüman Moğol Emiri Nevruz'un desteğiyle kuzeni Baydu'yu devirdi. Yardımının karşılığı olarak Nevruz, Gazan'ı müslümanlığı kabul etmeye razı etti. Gazan Han ile alakalı merak edilenler haberimizde. Gazan Han kimdir?
Gazan Han, veya Tatarların Hanı Kazaan (Moğol adıyla Gazan Han; Moğolca: Газан, Хасан, Çince: 合贊 Hé Zàn[1]), d. 23 Kasım 1272 – 17 Mayıs 1304), 1295-1304 yıllarında Moğol İmparatorluğunun İran'daki İlhanlı bölümünün 7. hükümdarıydı. Batı tarihçileri ona bazen Casanus veya Cassanus da derler.[2]
Hayat hikayesi
Gazan çocukken, babası Argun'un kollarında, atın üzerinde büyük babası Abaka
Gazan, Argun Han ve Buluhan Hatun'un oğludur. Daha evvelki bir İlhanlı hükümdarı olan Gayhatu'nın kardeşi ve devirerek yerini aldığı kendisinden evvelki hükümdar Baydu'nın da kuzeniydi.
Gazan ve kardeşi Olcaytu'da, vaftiz edilmiş ve Hristiyan olarak yetişmişti.[3] Kendisi Moğol imparatorluğunda hakim din olan Budizm'i de izlemiştir.
Esas karısı olan Kökeçin, ona Marko Polo tarafından Çin'den getirilmiştir. 1291'de Kubilay Han, Moğol prensesi Kökeçin'i evlendirileceği İlhan hükümdarı Argun Han'a götürmesini Marko'dan rica etti. Marlo Polo Qanzhou'dan yola çıkıp deniz yolu ile önce Sumatra'ya, ordan Hindistan üzerinden Pers İmparatorluğuna gitti, nihayet 1293 veya 1294'te İlhanlı İmparatorluğuna vardı. Vardığında Argun Han ölmüş, krallık Gahatu tarafından yönetilmekteydi. Marko, Köçekin'i yeni İlhan'a teslim etti. Gazan tahta çıkınca Prenses onunla evlendi.
Gazan Çince, Arapça, Moğolca, Türkçe, Farsça ve Tibetçe dillerini biliyordu.[4] Batılılarla yakın bağlar kurmuştu, yüzlerce batılı maceracı onun hizmetinde çalışıyordu.[5]
Dilbilim, ziraat, boya imalatı gibi konulara ilgi duyardı.
Müslüman oluşu
Kendisinden evvel, İlhanlılar'ın Müslüman çoğunluğu baskı altında yaşıyordu. İlhanlı yöneticiler gelişmekte olan Tibet Budizmi ve Diofizit'i (Nestorianizm'i) teşvik ediyorlardı.
Gazan 1295'te, müslüman Moğol Emiri Nevruz'un desteğiyle kuzeni Baydu'yu devirdi.[6] Yardımının karşılığı olarak Nevruz, Gazan'ı müslümanlığı kabul etmeye razı etti. İslama girmesiyle beraber Gazan, adını Mahmud olarak değiştirdi. Ancak çeşitli kaynaklar müslüman olmasına rağmen Moğol şamanizmini sürdürdüğünü ve Tengri'ye taptığını belirtirler. Moğol şamanların İlhanlı İmparatorluğunda kalmalarına izin verilmiş ve nüfuzları hem Gazan hem de onun halefi Olcaytu saltanatında devam etmiş, ama daha sonra gerilemeye yüz tutmuşlardır.[7]
Moğollar'ın İslamiyeti kabûlü
İlhanlılar'ın dördüncü sultanı olan Mahmud Gazan M. 1295 / H. 693 tarihinde İlhanlılar tahtına oturdu. Önceleri Hulagu'nun yolunda yürüyen bu sultan Emir Nevruz'un sayesinde Müslüman oldu.[8][9][10][11] Hakanın İslamiyeti kabulünde en önemli etkiyi "Kutb-ûd-Dîn Şirazî" ile kardeşi "Kemal'ed-Dîn Şirazî" yapmışlardı. Mahmud Gazan'ın dokuz yıl süren saltanatı süresince İran'daki bütün Moğollar İslam dinine girdi.
İslamiyetin yayılmasındaki rolü ve hizmetleri
"Mahmud Gazan" hayatında Tebriz'in batısında kendisi için bir türbe, fukaha için medreseler, sûfîlere ait medreseler yaptırdı ve bunların imarı için vakıflar bağladı.[12] Meşhur Kutb'ûd-Dîn Şirazî[13], Numam Tebrizî[14], Vezir Hoca Reşid'ed-Dîn[15], Burak Baba [16][17][18] Mevlana Celaleddîn Rûmî'nin torunu Ulu Arif Çelebi[19] gibi büyük alim ve mutasavvıflara pek çok ihsanlarda bulunmuştu. H. 701 / M. 1302 yılında vefat etti.[20]
Moğol Emiri Nevruz, İslam'ı zorunlu kıldı ve her türlü diğer dini yasakladı. Hıristiyan kiliseler, sinagoglar ve budist pagodaları yakıp yıktırdı, ve bu dinlerin din adamları öldürttü. Herkesi türban giymeye mecbur tutmaktaydı. Gazan ise bu zulümlere karşı çıktı. Bir ferman yayınlayıp Hıristiyanları cizyeden muaf tuttu, ve"Kimse dinini terketmeyecek, katolikler alışık oldukları şekilde yaşamaya devam edecekler", diye ilan etti.[21] Hristiyan Patrik Üçüncü Mar Yaballaha'yı 1296'da eski görevine geri iade etti.[22]
Gazan iktidarını pekiştirdikten sonra Nevruz'un taraftarlarını yakalattırdı ve öldürttü (Mart 1297) Nevruz kaçmak zorunda kaldı, Herat valisinin yanına sığındı, ama vali tarafından Gazan'a teslim edildi ve ardından idam edildi.[23] Gazan, entrika çevirdiğinden şüphelendiği kumandan ve derebeylerini şiddetle bastırarak egemenliğini kurdu.
Gazan sonra ekonomiyi düzeltmek yeni kanunlar ilan etti. Talan, haraç ve katliamları yasakladı. Bu kanunlara uymayanlar, köken ve mevkilerine bakılmaksızın ağır cezalandırıldılar. Savaşlar nedeniyle ihmal edilmiş toprakların tekrar ekilmesi için tarım yapmayanların toprakları ellerinden alındı, tarım yapacaklara toprak verildi. Moğollar daha yerleşik bir düzene başladılar. Gazan eski moğol kültürünün gelimesine izin vemiş, Şiilere de tolerans göstermiştir. Tebriz'de camii, medrese ve anıtlar yaptırmıştır.
Anadolu'da halkın ezilip perişan hale gelmesine sebebiyet vermesi neticesinde 1298'de Anadolu'da Sülemiş adlı Moğol valisi Gazan Han'a isyan etti. 50.000 tecrübeli askerden oluşmuş bir ordu oluşturdu. 1299'da Gazan'ın kumandanı Kutlukşah gelip isyanı bastırdı. Bir yıl içinde Sülemiş'in mütefiği Türkmenler kaçmış, Sülemiş ve yaverleri öldürülmüştü. Bu ayaklanma Gazan'ı endişelendirmişti, çünkü kendisi Memlûkler'e karşı bir sefere hazırlanıyordu. Anadolu'nun desteğini kazanmak için Anadolu beylerine para basma hakkı verdi. Bu dönemde Anadolu'nun tüm darphaneleri İlhanlı gümüş sikkeleri bastılar.[24]
Memlûk seferleri
Gazan müslüman olmasına rağmen Suriye'deki Müslüman toprakları ele geçirmeye çalışmıştır. Ortak düşmaları olan Araplara karşı Avrupalılarla bir Franko-Moğol ittifakı kuran, veya ittifak kurmaya çalışan Moğol liderlerden biri olmuştur. Kendisine sadakat ilan etmiş olan Kilikya Ermeni Krallığı ve Gürcistan'ın askerlerini zaten kullanabiliyordu. İttifakın planı, Gazan'ın birlikleri, Hıristiyan askerleri, ve Kıbrıs'a üstlenmiş şövalyelerin düzenlenip Memlûkler'i yenmesi, sonra da Kudüs'ün Hıristiyanlara verilmesiydi.[25]
Bu savaşlar 1299-1303 arasında gerçekleşmiş, hava şartları nedeniyle seferler kış aylarına rastlatılmıştır.
Alevî nüfuzu altına giren Moğollar'a Mısır'ın Türk asıllı Kölemen (Memlük) hükümdarının harb ilanı
Gazan Mahmud Han'ın sarayına sızan Şiîlerin hilafet makamına tekrar Alevîler'i getirme teşebbüslerini öğrenen Mısır hükümdarı Melik'ûn-Nasır Sultan Muhammed bin Kalavun H. 699 / M. 1300 tarihinde Moğollar ile kanlı bir harbe girişti. Halbûki Mısır, Fatımî halifelerinin yüzyıllar boyu ektikleri Şiîlik tohumlarıyla ünlenmiş bir ülkeydi ve bütün bu muhitler mezheben hep Alevî taraftarlarından oluşmaktaydılar.
Ayrıca bakınız: Kölemen, Memlûk Sultanlığı, Nasır Muhammed bin Kalavun, Vadi El Hazandar Savaşı ve İlhanlılar devrinde Aleviler
1300-1301 seferi
1299-1300 seferinde Gazan Halep'i ele geçirdi. Moğollar ve müttefikleri Memlûkler'i Vadi El Hazandar Savaşında (23 veya 24 Aralık 1299) yendiler. Bir grup asker sonra Şam'a gidip şehri ele geçirdiler (30 Aralık 1299 ile 6 Ocak 1300 arası bir tarihte). Sonra Gazan kuvvetlerini geri çekti, muhtemelen atlarını besleyebilmek için. 1300-1301'de Mısır'a saldırmak üzere geri geleceğini vadetti.[26] Geride 10.000 kişilik ufak bir birlik bıraktı, bunlar bir süre Suriye'yi kontrolleri altında tuttular ama Memlûkler Mayıs 1300'de geri gelince, çekilmek zorunda kaldılar.[27]
1300 Temmuzunda de Haçlılar 16 kalyonluk küçük bir filo kurup Mısır ve Suriye kıyılarına saldırılar düzenlediler.[28][29] Filonun başında Kıbrıs kralı Kudüslü 2. Henry, onun kardeşi Tire Lordu Amalryc ve Gazan'ın elçisi vardı. Temmuz sonunda gemiler Kıbrısa geri döndü.[29]
1300-1301 seferi
1300 sonlarında gemiler Tortosa'ya saldırmak için geri geldiler. Ruada adasında Haçlılar saldırıya hazırlanmak üzere Moğolların gelmesini beklediler. Ama Gazan kötü hava şartlarından dolayı gecikti ve Haçlılar Kıbrıs'a geri döndüler. Moğollar şubat 1301'de 60.000 kişiyle vardıklarından Suriye'de birkaç saldırı düzenlediler ama etkili olamadılar.[30][31]
1301-1302 seferi
Bir sonraki kış saldırısı için ortak bir operasyon yapma planları gene yapıldı. 1301'de Gazan Papa'ya bir mektup yollayıp asker, Kutsal Topraklar'ın tekrar Frank olabilmesi için rahip ve köylüler yollamasını ister.[30] Ancak 1301 sonunda Gazan'ın ordusu gelmez. Papa 1302/1303 saldırısı için batılı askerlerin yollanacağını vadeder. Gazan cevaben, hazırlık yapmakta olduğunu, bu defa buluşmaya kaçırmamalarını, Memlûkler'in yenilmesinin en büyük amaçları olduğunu belirtir.[32]
1302-1303 seferi
Ruad'da konuşlanmış olan küçük bir Templar şövalye garnizonu 1302 eylülünde Memlûkler'in saldırısına uğradı ve teslim olmak zorunda kaldı.[33]
1303'te Moğollar 80.000 kişilik bir orduyla geldiler. Ruad'ın kaybedilmiş olmasından dolayı Kıbrıs'tan gelen haçlılar Moğollara katılamadılar, sadece Suriye sınırında denizden saldırılar yaptılar.[34]
Ancak Moğol birlikleri ve Ermeni müttefikleri önce Humus'ta 30 Mart 1303'te, ardından Nisan 1303'te kesin bir şekilde Marj al Saffar savaşında yenildiler.[35] Bu Moğolların Suriye'ye son saldırısı olmuştur.[36]
1303'te Gazan Mahmud Han, I. Edward'a mektup yollayarak Memlûkler'e karşı yardımlarına karşılık olarak Kudüs'ü onlara vereceği vaadini tekrarladı.[37] Ama 10 Mayıs 1304'te Gazan öldü ve Haçlıların Kudüs'ü kolaylıkla ele geçirebilme düşleri de sona erdi.
Gazan Mahmud Han'dan sonra kardeşi Olcaytu, daha sonra da Olcaytu'nun oğlu Ebu Said Bahadır ve onun ardından da Olcaytu'nun kızı Sati Beg hükümdar oldular.
Batı etkisi
Tarihçi Peter Jackson'a göre 13. yüzyılda Batı'da Moğollarla ilgili her şeye büyük bir ilgi vardı. İtalya'da pek çok yeni doğan çocuğa Moğol hükümdarlarının adları verilmişti: Can Grande (Büyük Han), Argone (Argun), Alaone (Hülagû) veya Cassano (Gazan) sıkça görülen adlardan olmuştur.
Kaynakça
^ "合贊 - Pin1yin1.com". Erişim tarihi: 21 Şubat 2009.
^ Schein, p. 806
^ "Ghazan had been baptized and raised a Christian", Richard Foltz, p.128
^ TDV İslam Ansiklopedisi, cilt:13, sayfa:431
^ Roux, p.410
^ Jackson, p.170
^ Amitai, see Section VI–Ghazan, Islam and Mongol Tradition–Pg 9 and Section VII–Sufis and Shamans, Pg 34.
^ Tarih-î Vassaf.
^ Namık Kemal, Emîr Nevrûz.
^ Tezkere-î Devlet Şah Semerkandî, Sayfa 213. (Bahri Âbad'da oturan Necmüddin Kübra halifelerinden Sad'ed-Dîn Hamevî'nin oğlu meşhur "Sadr'ed-Dîn İbrahim," Gazan'ın sarayına davet edildi. "Mahmud Gazan Han" bu alimin huzurunda Müslüman olarak tasavvufa intisap etti.)
^ Habib'üs-Siyer, Cilt 3, Sayfa 125. (Diğer bir yazar, bu şahsın "Sadr'ed-Dîn İbrahim" değil de, Şeyh "Nûr'ed-Dîn Keylî" halifelerinden "Hoca Sad'ed-Dîn Kutlu Halid Kazvinî" olduğunu ve aynı zamanda Gazan'ın yalnız kendisi değil de bütün ordusu ve maiyetiyle birlikte İslama girdiğini nakletmektedir.)
^ Tarih-î Vassaf, Cilt 3, Sayfa 382.
^ (Anadolu Selçuklular devrinde ün yapmış hikmet ve felsefe alimlerindendi. Muin'ed-Dîn Pervane'nin Kayseri'deki medresesinde müderrislik yaptı.)
^ Tezkire-î Devlet Şah, (Sa'di Şirazî ile aralarında bazı latifeler geçmiştir. H. 713 / M. 1314 yılında vefat ederek Tebriz'de yaptırdığı hankahına defnedilmiştir.)
^ Leclerc: Historie de la medecine arabe, 133. (Meşhur Cami'ût-Tevarih yazarıdır. Doktorluk ile İlhanlı sarayına giren bir alimdi. Elli yıl İlhanlılar'a vezirlik yaptı. Gazan Han ve Olcaytu devirlerinde çok büyük kütüphaneler yaptırdı. Bütün servetini îlim müesseselerine harcadı. H. 718 / M. 1318 yılında katledildi.)
^ İkd-ûl'Cûmman. [Basılmamış olan bu eser yirmi üç ciltten müteşekkil olup, hepsi Veliy'üd-Dîn Efendi Kütüphanesi'nde mevcuttur.]
^ Dûrer-ul'Kamine.
^ Hilmi Ziya, Mihrap, Cilt 2, Sayfa 441.(Burak Baba Risaleleri, Mülga Unkapanı Dergahındaki Kütüphane, İstanbul, H. 853, Farsça, Mihrap mecmuasındaki tek nüsha.)
^ Eflakî. (Celaleddîn Rûmî'nin oğlu Sultan Veled'in ilk üç evladından tek hayatta kalanıdır. H. 719 yılında 49 yaşında vefat etmiştir. Gazan Han Irak – Acem seyahatinde kendisini ziyaret etmiştir.)
^ Şecere-î Evşal-î Türkiye, Sayfa 170, Rıza Nûr baskısı, İstanbul.
^ Foltz, p.129
^ Roux, s.431
^ Roux, p.432
^ Reuven Amitai, Reuven Amitai-Preiss, David Morgan (1999). The Mongol Empire and Its Legacy. BRILL. s. 287.
^ "The Trial of the Templars", Malcolm Barber, 2nd edition, page 22: "The aim was to link up with Ghazan, the Mongol Il-Khan of Persia, who had invited the Cypriots to participate in joint operations against the Mamluks".
^ Demurger, p.146
^ Demurger (say.146, Ftansizca): Memlûklu ordusu guneye Misir'a gecildikten sonra Gazan han komutasindaki ana Mogol ordusu da Subat'ta kuzeye cekildi. Suriye eyaletinin idaresi vali olarak atanan Mulay'a birakildi.
^ Demurger, p. 147
^ a b Schein, 1979, p. 811
^ a b Jean Richard, p.481
^ Demurger, say.147. Original:Guillame de Tyr (William of Tyre), Historia rerum in partibus transmarinis gestarum #620-622
^ A. Mostaert and F. W. Cleaves,. "Trois documents mongols des Archives secretes vaticanes", H.J AJ. xv,. 419-506 Journal of Semitic Studies
^ Demurger, p.156
^ Demurger, "Jacques de Molay", p.158
^ Demurger, p. 158
^ Nicolle, p. 80
^ Encyclopedia Iranica article
