Dilin sırrına ermek, sanki bir Anadolu bilgesinin yıllanmış hikâyelerini dinlemek gibi. Bizi biz yapan, dünyayı kalbimizle anlamlandıran, sevinci de kederi de kelimelere döken bu mübarek güç, nereden geldi dersiniz? Bazen içimize kapanıp derin kuyularda düşünürken, bazen de dost meclislerinde çay sohbetlerinde kelimelerle dans ederiz. Bugün, bu iki hali, bizi insan eden dilin iki pınarını yakından inceleyelim. Hazır mısınız, bir dil fırtınasının kalbine doğru esrarengiz bir yolculuğa çıkmaya?

Bir yanda, adını duyunca saygıyla ayağa kalktığımız bir alim, dilin üstadı Noam Chomsky durur. O der ki, dil dediğin öyle sonradan öğrenilecek bir şey değil, canımızın bir parçası, ruhumuza işlenmiş bir emanet. Tıpkı bir fidanın toprağa kök salması, bir çiçeğin kendi rengini bulması gibi, dil de içimizde kendiliğinden boy verir. Düşünsenize: Minicik bir yavru, etrafında duyduğu yarım yamalak, bazen de yanlış cümlelere rağmen, ana dilinin o çetrefilli yapısını nasıl da su gibi öğrenir! İşte bu, der Chomsky, dilin bir bilgisayar programı gibi, zihnimizin derinliklerinde kurulu bir sistem olduğunu gösterir. O, dilin öncelikli olarak iç düşüncemizin motoru olduğunu savunur; hayalleri kuran, planları yapan, zihinsel labirentler inşa eden bir mimar ustası. Konuşma eylemi mi? O, bu içsel mimarinin dışarıya yansıyan, vitrin süsü gibidir sadece. Bu eşsiz dil becerisi, sanki İlahi bir dokunuşla, beynimizde öyle bir lambayı yaktı ki, insanlık düşünce gücünde eşi benzeri görülmemiş bir patlama yaşadı. Sanatın coşması, bilimin ilerlemesi, kültürün şahlanışı, belki de bu ani aydınlanmanın ta kendisiydi.

Ancak bu şaşaalı tabloya, Anadolu'nun o keskin rüzgarları da sert eser. Dünya üzerinde binlerce dilin inanılmaz zenginliği ve çeşitliliği, Chomsky'nin evrensel yapı iddialarını zorlar. Amazon'un ücra köşelerinde yaşayan Pirahã kabilesinin dili gibi istisnalar, Chomsky'nin teorisinin temel direği olan "özyinelemenin", yani bir yapının kendi içine tekrar tekrar yerleştirilmesi özelliğinin, her dilde bulunmadığını gösterir. Eğer bir dil, bu kritik yapı olmadan da iş görebiliyorsa, evrensellik iddiası ne kadar sağlam durur ki? Üstelik, dilin beynimizde elle tutulur bir "organ" gibi bulunamaması ve FOXP2 geni gibi başlangıçta "dil geni" diye bilinen keşiflerin, aslında daha çok hareket becerileri ve öğrenmeyle ilgili olduğunun anlaşılması, Chomsky'nin görüşünü zayıflatan diğer noktalar. Ve en çarpıcı darbe: Günümüz insanının sahip olduğu FOXP2 geninin eski zaman insanında da bulunması, dilin kökeninin çok daha eskilere dayandığını gösterir. Bu, öyle ani bir aydınlanma değil, aksine uzun soluklu, sabır isteyen bir yolculuk anlamına gelir.

Diğer yanda ise, İngilizlerin yetiştirdiği dünya çapında bir fikir adamı, Robin Dunbar'ın sosyal tımar hipotezi, dilin bambaşka, çok daha samimi bir kökene sahip olduğunu fısıldar bize. Dunbar, dilin bir nevi sosyal harç olduğunu söyler; bizi birbirimize sımsıkı bağlayan, ilişkilerimizi güçlendiren bir can simidi. Primatların birbirlerini saatlerce tımarlayarak kurduğu o derin, şefkatli bağları düşünün. Dunbar, insan toplulukları büyüdükçe, bu fiziksel tımarlamanın artık yetersiz kaldığını anladı. Bir anda yüzlerce insanı aynı anda "tımar" etmek, Anadolu tabiriyle iğneyle kuyu kazmak gibiydi. İşte tam bu kritik eşikte, dil bir Hızır gibi yetişti. Konuşmak, tek bir seferde birden fazla kişiyle bağ kurmamızı sağladı. Ellerimiz serbest kalırken, zihnimiz koca bir köyün ahali ilişkilerini yönetiyordu. Dunbar ve ekibinin gözlemleri, günlük sohbetlerimizin %65'inin "dedikodu" denilen sosyal konular üzerine olduğunu gösteriyor. Bu, dilin birincil işlevinin, mühendislik çizimlerinden veya felsefi tartışmalardan çok, sosyal yaşantımızı düzenlemek olduğunu haykırır. Kimin eli kimin cebinde, kimden dost olur, kimden uzak durmalı? Bu bilgiler, büyük bir cemaati bir arada tutmak için altın değerindeydi. Dunbar'ın ünlü "Dunbar Sayısı", yani bir insanın samimi ve kalıcı ilişki kurabileceği yaklaşık 150 kişilik grup boyutu da bu sosyal baskının, beynimizin doğal bir sınırı olduğunun apaçık bir kanıtı. Peki, konuşmak fiziksel tımarlamanın yerini nasıl aldı? Dunbar, kahkaha atmak, türkü söylemek ve gönülden hikayeler anlatmak gibi kolektif sesli eylemlerin, tıpkı fiziksel temas gibi beyinde endorfin salgılayarak bir ödül sistemi yarattığını öne sürer. Yani dil, bu sosyal bağı pekiştiren mekanizmanın daha geniş kitlelere yayılmış bir haliydi. Ne kadar da bize yakın, ne kadar da insancıl bir açıklama, değil mi?

Ancak Dunbar'ın bu içten anlatısı da sorgulanır. En güçlü eleştiri, "ucuz sinyal" sorunudur. Fiziksel tımarlama, zaman ve emek isteyen maliyetli bir sinyaldir, bu da onun dürüstlüğünü garanti eder. Dil ise metabolik olarak "ucuzdur"; kelimeleri üretmek neredeyse bedavadır. Sadece birkaç kelimeyle birini kandırmak ne kadar kolay, düşünsenize! Peki, bu kadar kolay sahtekarlığa açık bir sistem, nasıl oldu da güvene dayalı bir toplumu inşa etti? Bu, Dunbar'ın açıklamakta zorlandığı bir boşluk. Ayrıca, ilkel seslerden, karmaşık dilbilgisel yapılı insan diline geçişin adım adım nasıl gerçekleştiğini yeterince detaylandıramaması da büyük bir eleştiri konusudur.

Şimdi gelelim asıl hikâyenin can alıcı noktasına. Gördüğünüz gibi, Chomsky'nin düşüncenin derinliklerine inen teorisiyle, Dunbar'ın sosyal bağları öne çıkaran modeli, iki ayrı yol gibi duruyor. Biri dilin içsel yapısının inceliklerini çözerken, kökeninde bir sır perdesi bırakıyor. Diğeri ise dilin ortaya çıkışına dair güçlü bir sosyal neden sunarken, dilin o mühendislik harikası yapısının nasıl oluştuğunu yeterince açıklayamıyor. Peki, bu iki büyük akıl arasında bir uzlaşma mümkün mü? Bence kesinlikle evet! Hatta bu uzlaşma, dilin gerçek doğuş hikayesini aydınlatmanın yegane yolu olabilir.

Belki de sır, sosyal etkileşim ihtiyacının, yepyeni bir düşünce biçiminin ortaya çıkışını tetiklemesinde saklıdır. Büyük insan topluluklarında yaşama mecburiyeti, birbirimizin niyetlerini okuma, yani "zihin teorisi" geliştirme yeteneğimizi zorladı. Birbirimizin düşüncelerini, duygularını, hatta içten içe saklı amaçlarını anlamak için zihinsel bir yeniliğe ihtiyacımız vardı. "Biliyorum ki senin düşündüğüne göre o, bana yardım etmeyi planlıyor" gibi karmaşık sosyal durumları çözmek, hiyerarşik ve iç içe geçmiş düşünce yapıları gerektirir. İşte bu, Chomsky'nin "Birleştir" dediği özyinelemeli yapının ta kendisi olabilir! Yani, düşünsel yeteneklerimiz, soyut matematiksel denklemler için değil, öncelikli olarak sosyal dünyayı anlamak için şekillenmiş olabilir.

Böylece, soluk kesen bir geri bildirim döngüsü ortaya çıkar: İlk önce, büyüyen sosyal grupların getirdiği o yıkıcı zaman baskısı gelir. Bu baskı, ilk insanlarımızı yeni ve daha verimli vokal bağ kurma mekanizmalarını geliştirmeye iter; ilkel şarkılar, ortak ritüeller, kahkahalarla dolu anlar. Ve bu yeni ses kanalı geliştikçe, karmaşık sosyal bilgileri kim kime nasıl davranır, kimden ne beklenir, kim ihanet eder iletme ihtiyacı doğar. İşte bu yoğun sosyal iletişim ihtiyacı, beynimizde hiyerarşik ve özyinelemeli bir düşünsel motorun gelişimini tetikler. Bu motor, Chomsky'nin FLN adını verdiği o eşsiz "Birleştir" işlemiyle beslenir, zihnimizde sonsuz düşünce kapılarını ardına kadar açar. Son olarak, bu yeni düşünsel motor, zaten var olan vokal kanalımız aracılığıyla dışarıya yansır. Böylece, dilbilgisi dediğimiz o karmaşık ve mucizevi yapı, sosyal düşüncenin somut bir ifadesi olarak karşımıza çıkar. Dil, bu modelde, hem düşünce hem de konuşma içindir, çünkü hayatta kalmak ve hayatı anlamlandırmak için en kritik olan düşünce, sosyal dünya hakkındaki düşünceydi. Ve bu sosyal dünyayı en etkili şekilde yönetmenin yolu da kuşkusuz ki konuşmaktı.

Dilin kökenine dair bu derin ve heyecan verici yolculuk, tek bir bilim dalının sınırlarında kalamaz. Genetikten arkeolojiye, nörobilimden karşılaştırmalı psikolojiye kadar pek çok alandan gelen bilgiyi bir araya getirmeliyiz. Yalnızca bu kapsamlı, disiplinlerarası bakış açısıyla, "düşünceye karşı konuşma" gibi eski ve kısıtlayıcı tartışmaların ötesine geçebiliriz. Toplumsal yaşamın ve düşünsel gelişimin dinamik etkileşimi sayesinde, insanoğlunun bu olağanüstü dil yeteneğine nasıl sahip olduğuna dair daha eksiksiz ve büyüleyici bir hikaye yazabiliriz. Belki de dilin sırrı, kendi içimizde, hem bireysel düşüncelerimizin sessiz fısıltısında hem de birbirimizle kurduğumuz o coşkulu bağların nehirlerinde gizlidir. Ne dersiniz, dilimiz sadece kelimelerden mi ibaret, yoksa insanlık olarak bizi bir arada tutan, görünmez bir bağ mı? Bu sorunun cevabı, belki de hâlâ her birimizin kendi içinde saklı.