İslam düşüncesinin; ilim, hikmet ve irfan olmak üzere üç sütunu vardır. Bu üç alan birbirine asla feda edilemeyecek kadar önem arz etmektedir. Onun için 'ilimsiz irfan muhal, irfansız ilim ise vebal' kabul edilmiştir.
Hakikati anlama hususunda 'güçlü seziş yeteneği ve sezişten gelen ruh uyanıklığı' olarak tarif edilen irfan, Allah'ı ve sıfatlarını bilmeye yarayan tüm yollar için kullanılan bir kavramdır.
Gönlü arındırmak ve gönülden madde ve sevgisini atmakla gerçekleşen iç temizliği olarak irfan, kişinin 'kendisini bilmesi' şeklinde de tariflere konu olmuştur.
Akıl ve naklin alanı dışında kalan hususlarda vasıtasız olarak elde edilen marifet/irfan, sufîlere göre, akıl ve nakil yoluyla elde edilen bilgiden daha değerli ve güvenilirdir.
İrfan, kalp gözüyle bilmeyi ve dolayısıyla marifetullaha, yani Allah'ın bilgisine ulaşmayı amaçlar.
Sufiler, irfan ve marifeti birbiri yerine kullanmıştır. Marifeti "Hakk'ın bilinemeyeceğini bilmek" olarak düşünmüşlerdir.
"Nefsini/kendini bilen kul, Rabb'ini bilir" nebevî ifadesi, irfan geleneğinin önemli ilkelerinden birisi olarak kabul edilmektedir. Nitekim Gazalî de irfan için: "Allah'ın kulunun kalbine attığı bir nurla kulun daha önce isimlerini bildiği şeyleri açık seçik görmesidir" şeklinde bir tarifte bulunmuştur.
Türkistan Pîri Hoca Ahmet Yesevî de ilmin amelle buluşmasını şeker ve bala benzetir. Ondan tadanlar nasıl mutlulukla tebessüm ederlerse, ilmini ameli için vesile kılanlar, artık ilim makamından irfan makamına yükselirler. Gerçek alim, ilmiyle amil olandır. Nihayetinde hakikî alim, irfan diyarında bir arife dönüşür.
Ârif kişi, dünyanın esiri ve kölesi değildir. İrfan sahibi, aynı zamanda aşk sahibidir. Dolayısıyla arif ve irfan ehli, dünyeviliğin çekim alanına kendisini bırakmaz.
Ârif ve aşık, Yesevî'nin nezdinde, elem, sıkıntı ve üzüntülere talip olanlara denir. Zorluk ve sıkıntılar, arife yoldaki aşılması kolay engeller olarak görülür. Âriflik makamı, zorluk ve meşakkatle birlikte olmak demektir.
Hakk'a vasıl olan, arif olandır. Ariflik dünyanın faniliğinden kendisini koruyan hakîkat insanıdır. Benlik ve enaniyetten sadır olan duygular arifi kendi kontrolüne alıp etkilemez. Zira arif, hazların esiri ve kölesi olmaktan haya eder.
Allah'ın cemaliyle müşerref olmayı gönülden arzu eden arif, hakikat insanıdır. Muhabbet meclisi, onunla kemale erer. Ariflerin meclisi kadar, onların sohbeti de bir hazine değerindedir. Pîr'e göre, Peygamberî ruhla kuşatılmış olan arif, sohbetiyle etrafının gönül ve zihin dünyalarını güçlendirir.
Dolayısıyla Allah'ın Kelam-ı Kadîmi ve Hz. Peygamber'in (s) hikmetli sözlerini kendisine yol işareti yapan ariflerle beraber olmak gerekir. Hatta onların izlediği dosdoğru yolda seyahat etmek gerekir.
Hoca Ahmed Yesevî için, ariflerin sohbetleri, nebevî ifadeyle "cennet bahçeleri"dir. Orada dünyevî ve fani olanlar konuşulmaz. Ebedî ve daim olan gönül dilinin sözlü ifadeleri hayat bulur. Söz marifet incisine dönüşerek, irfan meclisleri kurulur. Nihayetinde kişiyi arif makamına taşıyan da marifettir.
Hakîkat yolunda seyahat eden arif, sırların sırrını keşfetmeyi kendisi için var oluş meselesi olarak görür. Nihayetinde sırrı elde eden irfan ehli, başka sırları aramaya koyulur. Nitekim Hoca Ahmed Yesevî'ye göre, gerçek arif, gönül ülkesini inşa edendir.
Ârif, hikmetten nasiplenendir. O, hikmetin kutsal suyuyla paklanır, akabinde arınmanın manevî lezzetiyle gönül alemi zenginleşir.
İrfan ehlinden olan Şems-i Tebrizî için de arif, kamillerin hizmetinde bulunandır. Bundan dolayı Hak erenleri sık sık ziyaret edilmelidir. Hakk'ı bilen, halka ikram eder. Zira halk, madenler içindeki altına benzer. Onları kıymeti, arifler tarafından iyi bilinir.
Âriflerin vasıfları çoktur. Şems'in nezdinde dostu anmak, hatırlamak ve onun dostluğuna doymamaktır. Yine arifin üç işareti vardır: Gönlün fikirle, tenin hizmetle ve gözün yakîn olmakla meşgul bulunmasıdır.
Sonuç olarak ilim ve irfan, alim ile arif arasında farklar vardır. Ârif, dünyayı kanıtsız, yani delil istemeden doğrudan bilir. Âlimin bilgileri, arifin nezdinde canlanır ve dinamizm kazanır.
